تاریخ ادبیات کودکان ایران

یکی از ناشران فعال کودک و نوجوان در دهه ۲۰ و ۳۰ انتشارات نورجهان بود. نورجهان یکی از شاخه های بنیاد کمیته ادبیات مسیحی در ایرن بود. کتابهای داستانی نورجهان برای کودکان را میتوان به چهار دسته بخش کرد: دسته اول، کتابهای مناسب برای کودکان سه تا هشت ساله. از آنجا که در آن دوره کمتر کتابی برای خردسالان پیش دبستانی منتشر میشد، کار نورجهان در انتشار کتاب های ویژه این گروه سنی از اهمیت بسیار برخوردار بود. این کتابها در اندازه کوچک منتشر میشدند و دارای جلد محکم و مرغوب و کاغذ خوب بودند و بیشتر آنها تصویرهای رنگی داشتند.

یکی از منتقدان سامانه آموزش ایران در روزگار قاجار، میرزا تقی خان کاشانی بود. او در آموزشگاهی نظامی زیرنظر آموزگاران فرانسوی آموزش دید و با سفر به اروپا و بررسی اندیشه های نو توانست از علوم جدید آگاهی های بسیار بهدست آورد و با سامانه آموزشی دولت های پیشرفته و روش رفتار با کودکان در آن کشورها آشنا شود. او به انگیزه بهبود وضعیت مکتب خانه های روزگار خویش، رسالهای با عنوان تربیه: در قواعد تعلیم و تربیت اطفال درباره آموزش و پرورش کودکان منتشر کرد.

عبدالرحیم طالبوف در سال ۱۲۱۳ ش. در تبریز به دنیا آمد. او نوگرا، آزادی خواه و دانش پژوه بود. هدف اساسی او در نوشته هایش، بیداری ایرانیان و آشنا ساختن آنان با دنیای نو بود. طالبوف از آزادی خواهان انقلاب مشروطیت و از هواداران سامانه نو آموزشی بود که دیدگاههای خود را در زمینه آموزش و پرورش در کتاب احمد یا سفینه طالبی مطرح کرده است. کتاب احمد نخستین کتاب غیرداستانی برای کودکان است. نویسنده در این کتاب در قالب داستانی بلند به بسیاری از پرسشهای علمی و اجتماعی کودکان و نوجوانان به زبان ساده پاسخ میگوید.

ترانه، گونه ی ویژه ای از ادبیات شفاهی کودکان است. ترانه ها را میتوان پیش درآمدی بر شعر امروز کودک به شمار آورد. ترانه های کودکان چند نوع اند: ترانه – بازی، ترانه – نوازش، ترانه – نیایش، ... ترانه – نیایش ها اما ریشه در اندیشه های اسطورهای ایرانیان دارند. در این ترانه ها پیوند طبیعت و انسان، دوستانه و بر اساس داد و ستد است. درون مایه ی اساطیری این ترانه ها، نشان دیرینگی آنهاست. این ترانه ها کودکانه اند، زیرا که تنها کودکان آنها را به صورت آیین نمایشی انجام میدهند. چولی (کولی) قزک بارون کن / بارون بیپایون کن / گندم به زیر خاکه / از توشنگی هلاکه / گلهای سرخ لاله / از توشنگی مناله / ...

باستان شناسان در کاوش های خود در میانرودان به ساختمان هایی برخورده اند که گواه وجود دبستان است. تفاوت این ساختمان ها با خانه های معمولی وجود لوح های بیشماری است که در این مکان ها بدست آمدهاند. آگاهی ها درباره روش آموزش در مدرسه های سومری اندک است. یکی از یافته های چشمگیری که تاکنون بدست آمده، جستاری است درباره کار روزانه یک دانش آموز. نوشته از آن استادی ناشناس در ۲ هزار سال پیش از میلاد است. عبارت های روشن این نوشته، حکایت از آن دارد که سرشت آدمی با گذشت چند هزار سال چندان دگرگون نشده است.

عبدالرحیم جعفری، پایه گذار انتشارات امیرکبیر و کتاب های طلایی، است. او ۱۲ آبان ۱۲۹۸ در تهران زاده شد. عبدالرحیم جعفری در سال ۱۳۲۸ انتشارات امیرکبیر را پایه گذاشت. و در سال ۱۳۴۰ انتشار مجموعه ی کتابهای طلائی را آغاز کرد. کتابهای طلایی مجموعه ای از نامدارترین داستانها و قصه های جهان با بیش از ۸۰ عنوان کتاب کمبرگ در قطع رقعی بود که جلد و صفحه آرایی یکسانی داشتند. نزدیک به نیمی از کتابهای این مجموعه را محمدرضا جعفری، فرزند عبدالرحیم جعفری ترجمه کرده است. انتخاب، ترجمه و پیگیری همه امور فنی و حروف چینی و غلط گیری مطبعی و غیره را برای کتاب های طلایی، محمدرضا جعفری انجام میداد.

فضل الله مهتدی شناخته شده به صبحی، نوه حاج ملا علی اکبر از روحانیان کاشان بود. او در مدرسه تربیت، مدرسه سادات و مدرسه آمریکایی ها آموزگار بود. صبحی در سال ۱۳۱۲ به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و در هنرستان عالی موسیقی به کار آموزش زبان و ادبیات فارسی پرداخت. پس از آن در سال ۱۳۱۹ در رادیو تهران آغاز بکار کرد، اداره بخش موسیقی و گفتار کودکان رادیو، به هنرستان عالی موسیقی سپرده شد. دو روز پس از آغاز کار رادیو، در روز جمعه ششم اردیبهشت سال ۱۳۱۹، صبحی نخستین داستان خود برای کودکان را که افسانه خر ملاماندگار نام داشت، از رادیو برای کودکان نقل کرد.

علیمردان خان پسر بی ادب و بی هنر عباسقلیخان نویسنده متن، سراینده اشعار و کارگردان: علیرضا اکبریان داشت عباس قلی خان پسری پسر بی ادب و بی هنری اسم او بود علی مردان خان کُلفت خانه زِ دَستش به اَمان پشت کالسکه یِ مردم می جَست دل کالسکه نشین را می خَست هر سَحرگه دم در بر لب جو بود چون کرم به گِل رفته فرو بسکه بود آن پسره خیره و بد همه از او بَدشان می آمد هر چه می گفت لَله لَج می کرد دَهَنَش را به لَله کَج می کرد شاعر این شعر «ایرج میرزا» است. نویسنده، داستان خود را با این شعر آغاز می کند. ...

متل، افسانه ی کوتاهی است که روایتی را به شکل آهنگین یا ساده، بیان میکند و مخاطب آن کودکان هستند. در ساخت متل، ادبیات و بازی درهم آمیخته و روایتی دلنشین به وجود آوردهاند. آمیختگی ادبیات با بازی در متل و همچنین ساختار کوتاه و آهنگین آن، نشانه ی آن است که متل ها برای گروه سنی خردسالان بوده است. دویدم و دویدم، یکی از بنامترین متلهای فارسی است که در هر گوشه از ایران، روایت ویژهای از آن وجود دارد. کک به تنور، خاله سوسکه، خره خراطی میکرد، از دیگر متلهای شناخته شده اند. خره خراطی میکرد!