حسن رشدیه، پدر فرهنگ نو ایران
تاریخ ادبیات کودکان ایران
بازی کودکان، نخستین نشريه ی مستقل كودكان
اردیبهشت ۱۳۲۳ انتشار بازی کودکان با صاحب امتیازی ابراهیم بنی احمد، دانش آموخته و مدرس دانش سرای عالی تهران، و با همکاری عباس یمینی شریف، شاگرد بنی احمد و آموزگار مدرسه های تهران، آغاز شد. بنی احمد در نقاشی و یمینی شریف در سرودن شعر کودکانه دستی چیره داشتند و هر دو در مطبوعات کودکان دارای پیشینه فعالیت بودند. بازي كودكان در نخستين دوره با قطع بسيار كوچک شش در هفت سانتی متر و جلد چهار رنگ با نقاشی های كودكانه و مطالب و شعرهایی ساده برای كودكان خردسال پيش دبستان منتشر می شد.
نغمه کودک
نشریه ای برای خردسالان نغمه کودک نخستین نشریه برای مخاطبان کودکستانی و سال های اول دبستان بود که از سوی وزارت آموزش و پرورش از آذر ماه ۱۳۳۷منتشر شد و تا دی ماه ۱۳۴۰ به کار خود ادامه داد. صاحب امتیاز و مدیرمسئول این نشریه، اختر پورشیرازی بود. نغمه کودک، به صورت پیوست مجله دانش آموز و با فاصله زمانی ماهانه، فقط در طول سال تحصیلی منتشر می شد. در این نشریه بر خلاف دیگر نشریه های کودکان این دوره، شمار داستان های تألیفی از ترجمه بیشتر بود. شعر نیز در نغمه کودک جایگاه برجسته ای داشت.
نصاب الصبیان نخستین فرهنگنامه ی کودکان و نوجوانان ایران
نخستین فرهنگنامه‌ی کودکان و نوجوانان ایران زبان و ادبیات عرب پس از اسلام در ایران نفوذ بسیار یافت. از آن‌جا که درک و فهم زبان عربی برای نوآموزان به ویژه کودکان دشوار بود، دانشمندان و ادیبان سده هفتم و هشتم هجری به نگارش کتاب‌های درسی برای نوآموزان پرداختند. نخستین کسی که به نگارش کتاب درسی پرداخت، ابونصر فراهی بود. او با توجه به حافظه نیرومند کودکان و دلبستگی آنها به شعر، واژه‌های عربی را در شعرهای نصاب الصبیان گردآورد تا کودکان با از بر کردن آن اشعار، واژه‌های عربی هر شعر را به یاد سپارند.
محمودخان ملکالشعرای صبا نخستین سرایندهی شعرهای کودکانه
برپایه اسناد تاریخی، محمودخان ملک الشعرای صبا، نخستین سراینده ی شعرهای کودکانه در دوران نوگرایی در ایران است. او که در سال ۱۱۹۲ش. در تهران زاده شد، نواده ی فتحعلیخان ملکالشعرای صبا بود. شعرهای محمودخان که درون مایه و قالبی همسان با ترانه های عامیانه دارند، نخستین سروده های کودکانه ای به شمار می آیند که پدیدآورنده ای مشخص دارند. نمونه هایی از اشعار او: گربه دارم، چه براق / میرود شهر عراق / میآرد روغن چراغ / گربهی عصار من، میومیو! / ...
نوباوگان ایران
۱۵ آبان سال ۱۳۳۱ اولین شماره ی مجله ی نوباوگان ایران منتشر شد. این نشریه که وابسته به خبرگزاری ملی ایران بود با صاحب امتیازی و مدیر مسئولی اختر حاتمی آغاز به کار کرد. نوباوگان ایران به صورت هفتگی و برای مخاطبان نوجوان منتشر می شد. این نشریه از دیدگاه ادبی و فرهنگی، یکی از پربارترین نشریه های کودکان بود، زیرا نگاه ویژه و گستردهای به نیازهای کودکان و ادبیات آنها داشت. در این نشریه سرمقاله ها و بخشهای ارتباط مجله با خوانندگان که گرایشهای فکری مجله و جایگاه آن را در میان دیگر نشریه ها و نزد خوانندگانش آشکار میسازند، از اهمیت خاصی برخوردار بودند.
پیش آهنگی و تربیت بدنی
۴ آبان سالروز انتشار اولین شماره ی نشریه پیش آهنگی و تربیت بدنی است. این نشریه در سال ۱۳۱۹ با صاحب امتیازی و مدیرمسئولی ابوالقاسم شکرایی، از سوی اداره پیش آهنگی و تربیت بدنی منتشر شد. این نشریه که هر سه ماه یکبار منتشر می شد نیمی از مطالبش مربوط به فعالیت های پیش اهنگی و نیم دیگر درباره ی تربیت بدنی و همه ی آنها اخبار، گزارش ها و مطالب آموزشی بود. اگرچه مخاطب مجله گروه سنی نوجوان و جوان بود، بیش از آنکه مجله ای با مخاطب عام به شمار آید، نشریه سازمانی یا وابسته به نهاد دولتی بود که به تبلیغ و ترویج فعالیت های خود می پرداخت.
مکتب خانه
فرهنگ مکتبخانه ای که پیشینه ی آن به آغاز دوران اسلامی میرسد تا پایان عصر قاجار پابرجا ماند. مکتبخانه ها در دوران قاجار، سه گونه بودند. مکتبخانه ی آخوند باجی که مکتبدار آن عاقله زنی بود و به کودکان چهار تا هفت ساله سوره های کوتاه قرآن، اخلاقیات و ... می آموخت. پس از این وارد، مکتبخانه ی عمومی میشدند. کودکان میتوانستد از ابتدا آموزش الفبا را از همین مکتبخانه شروع کنند. گونه ی سوم مکتبخانه ی خصوصی بود که بزرگان و فرادستان، فرزندان خود را به آن میفرستاند. کودکان در مکتبخانه ها بسیار آزار میدیدند.
نشریه نونهالان
نشریه ی نونهالان از نخستین مجله های ویژه ی کودکان و نوجوانان ۸ تا ۱۴ ساله بود که از مهر ماه ۱۳۲۲ با مدیرمسئولی عبدالله فریار، منتشر شد. این نشریه را سفارت انگلیس منتشر میکرد. بخشی از مطالب نونهالان را مقاله ها و گزارش هایی به زبان ساده تشکیل میدادند که اوضاع سیاسی، نظامی، اجتماعی و فرهنگی انگلستان را توصیف میکردند و سعی میکردند تصویری آرمانی از جامعه ی انگلستان نشان دهند. بسیاری از روشنفکران، از جمله جبار باغچه بان، به سبب وابستگی این نشریه و تبلیغات گستردهی آن برای دولت انگلستان، با این مجله به مخالفت برخاستند.
موش و گربه
عبید زاکانی، شاعر و نویسندهی بلندپایه سده هشتم هجری، از نخستین کسانی است که در ایران پس از اسلام اثری مستقل برای کودکان آفرید. منظومهی موش و گربه، اثری انتقادی است که در ظاهر برای کودکان اما در حقیقت برای همگان نوشته شده است. دورهی زندگی عبید زاکانی یکی از تاریکترین دورههای تاریخ ایران بهشمار میرود. او در آثارش نفرت و اندوه خود را از اوضاع زمانه اش نشان داده است. موش و گربه در ادبیات رسمی ایران، از کارهای انگشت شماری است که در آن زبان کودکانه به کار برده شده و به همین سبب همیشه موردپسند آنان بوده است.
