تازه‌های آموزک

در حالی که سایر دانش آموزان پشت میزهای خود و در سکوت کامل مشغول انجام تکلیفشان هستند او در صندلی خود مرتب تکان می خورد، مدادش را به زمین می اندازد، از پنجره بیرون را نگاه می کند، بعد ناگهان با صدای بلند با همکلاسی اش حرف می زند ولی او جوابش را نمی دهد. بیشتر بچه ها حاضر به بازی با او نیستند زیرا او حاضر نیست مقررات بازی را رعایت کند و اغلب با دوستانش با خشونت برخورد می کند؛ وسایلش همیشه نامرتب است و اغلب کتاب و لوازمش را گم می کند. او یکی از ۳ تا ۵ درصد کودک دبستانی مبتلابه اختلال کمبود توجه ـ بیش فعالی (ADHD) است. پسرها ۵ تا ۱۰ برابر بیشتر از دخترها به این اختلال مبتلامی شوند.

۳ تا ۶ سالگی سنین خردسالی است. در دوره خردسالی مجموعه دستاوردهای زیستی، روانی، اجتماعی و شناختی، کودک را برای ورود به مدرسه آماده می‌کند. دستاوردهای موفق دوره‌های قبلی رشد و تکامل به پیشرفت بهتر کودک خردسال کمک می‌کند. طبق نظر اریکسون وظیفه مهم روانی- اجتماعی کودک در این مرحله دستیابی به حسن ابتکار همراه با غلبه بر احساس گناه است. کودکان در این سن به طور فعال بازی و کار می‌کنند و به طور واقعی احساس رضایت و موفقیت از فعالیت‌های خود می‌کنند. هنگامی که کودکان از حدود انضباط و توانایی تجاوز کرده یا رفتار مطلوب را نمی‌توانند نشان دهند، دچار احساس گناه، ترس و اضطراب می‌شوند.

استقلال و روش‌های تقویت آن از مهم‌ترین مباحثی است که در بحث رشد از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است به گونه ای که در ایجاد احساس امنیت نقش بسزایی داشته و به تقویت عزت نفس و اعتمادبه نفس انسان‌ها کمک بسیاری می‌کند. به اعتقاد بسیاری از روانشناسان پرورش روحیه ای مستقل در کم سن و سالان، مسئولیتی مهم است که بر عهده والدین بوده و نباید از کنار آن به سادگی گذشت.  دکتر شمس الدین کهانی، روانشناس معتقد است، کودکی که تازه به دنیا آمده، موجودی ضعیف و البته وابسته به والدین است که بقای او وابسته به کیفیت مراقبتی است که از او می‌شود اما به تدریج که رشد می‌کند، تمایل دارد همگام با مهارت‌های حسی و حرکتی، خوداتکا یا متکی به خود شود و بدون دخالت والدین کارهای خود را انجام دهد.    

برای برخی از والدین ترس کودک مفهومی نداشته و به آن توجه نمی‌کنند. اما در حقیقت کودکان از چیزهای خیالی یا واقعی مثل هیولا، دیو، غول، کمین کردن موجودی ناشناخته در تاریکی، انباری، دستشویی و توالت تاریک و... می‌ترسند. این ترس هرچند در بسیاری موارد تنها ناشی از یک رؤیاپردازی کودکانه است اما حقیقتی است که وجود داشته و نباید به آن بی اعتنا بود. از حدود دو سالگی، کودکان «ترس» را می‌شناسند. اولین علامت این آگاهی عکس العمل آن‌ها به صداهای بلند و ناگهانی، صدای سگ، تاریکی و گریه کردن در صورت بیدار شدن از خواب در تاریکی است. این ترس‌ها کم وبیش تا حدود شش سالگی همراه کودک است که به تدریج باید تا شش سالگی خودبه خود از بین برود. در صورتی که در این فاصله سنی (دو تا شش سالگی) کودک مرگ عزیزان، گم شدن، آسیب به خود یا نزدیکان در اثر حادثه و هر نوع ترس و وحشت واقعی را تجربه کند و مساله برای او حل نشود، تا پایان دوره نوجوانی و گاه حتی تا بزرگسالی، ترس و خاطرات تلخ مرتبط با آن را در ذهن خود دارد. 

بررسی نقش خانواده در شکل گیری و رشد تفکر شناختی کودکان از دیدگاه روانشناسان

تفکر در کودکان مجموعه ای از توانایی‌های عالی ذهنی مانند توانایی استدلال، حل مسئله، خلاقیت، حافظه، سازماندهی تکالیف، زبان و ... است. برخی کودکان بالفطره دارای یک سری توانایی‌ها هستند که در محیط‌های مناسب و در اثر تمرین و تقویت شکوفا می‌شوند. یادگیری، حافظه و هوش از جمله مهارت‌های ذاتی تفکر هستند که در شرایط محیطی، خانواده، تعلیم و تربیت مناسب رشد پیدا می‌کنند. در نخستین ماه‌های تولد منابع شکل گیری تفکر صحیح مانند تجارب، آموخته‌ها و معلومات هنوز به درستی شکل نگرفته‌اند و این باعث شکل گیری تفکر سطحی و ناقص در کودک می‌شود. کودک در این زمان با دریافت محرک‌ها و شناخت محیط و اشیا شروع به فکر کردن می‌کند. تفکر کودک در این زمان تصویری است و والدین باید کودک را در شناخت و کشف محیط آزاد گذاشته و فرصت خلاقیت به او بدهند. کودک با کشف اشیا و محرک‌ها قدم در مسیر کسب دانش و بینش می‌گذارد. 

رشد را می‌توان به دو نوع طبیعی و غیر طبیعی تقسیم کرد که اولی در حیوان و انسان مشترک و دومی مختص انسان است. در رشد غیر طبیعی اعم از ذهنی، عاطفی، اجتماعی و اخلاقی، یادگیری نقش بسیار اساسی دارد که اگر فرد به یادگیری و آموزش نپردازد، هیچ گونه رشدی در او صورت نخواهد گرفت. خانواده نخستین محیطی است که یادگیری کودک از آنجا آغاز می‌شود. کودک بسیاری از عادات و رفتارهای خود و ارتباط با دیگران را از محیط خانواده فرا می‌گیرد. بعد از خانواده مهم‌ترین عامل در رشد و تکامل کودک، مدرسه است و آموزش و پرورش رسمی کودک از مدرسه آغاز می‌شود.

نتایج یک تحقیق در یکی از دانشگاه‌های امریکا نشان می‌دهد راه و رسم‌های زندگی در جوامع مدرن و باورهای فرهنگی نو مانع رشد سالم مغز می‌شود. «دارسیا ناروائز» استاد روانشناسی دانشگاه نوتردام ایالت ایندیای امریکا از جمله کسانی است که در این تحقیق شرکت داشته است. تخصص ناروائز در بررسی رشد اخلاقی کودکان و تأثیر تجربه‌های سال‌های اول زندگی کودک بر رشد مغزی است. او به رشد مغزی کودکان در جامعه امریکا به عنوان یک جامعه پیشرفته اشاره می‌کند و می‌گوید: در این کشور نسبت به ۵۰ سال گذشته رشد مغزی بچه‌ها روندی رو به نزول پیدا کرده است.

والدین ضمن این که مقداری از خصایص خود را به فرزندانشان به طور موروثی منتقل می‌کنند، باید بکوشند شخصیت آن‌ها را طوری شکل دهند که آنان به آسودگی با محیط اطراف و مردم اجتماع خویش سازگاری بیابند و در زندگی روزمره خود دچار مشکلات اساسی نباشند؛ البته این موضوع حائز اهمیت است که از یک پدر و مادر دارای شخصیت متعادل اجتماعی انتظار می‌رود فرزند را از مراحل اولیه تولدش چنان پرورش دهند که در تمام مراحل زندگی دارای شخصیتی انسانی و روحیه متعادل روانی باشد. ما در این مطلب نیز به مواردی که می‌تواند در رشد و تکوین شخصیت کودک تأثیر بگذارد اشاره می‌کنیم، امید است مفید واقع شود.

آموزش حفاظت از محیط زیست و داشتن زندگی سبز، درست مانند دیگر آموزش‌ها و تعلیمات برای کودکان از خانه آغاز می‌شود. اما با وجود آموزش‌دادن به کودکانمان در خانه برای اهمیت‌دادن به محیط زیست و توجه به مشکلات سیاره‌مان، کلاس‌های درس و مدارس از همان دوران ابتدایی همراه با فعالیت‌های محیط زیستی برای کودکان بسیار مفید و لازم خواهد بود. در مطالب زیر چند پیشنهاد مفید برای رشد فعالیت‌های محیط زیستی در داخل مدارس ذکر شده است تا با کمی خلاقیت کمک بسزایی به آموزش محیط زیست در کلاس‌های درس کند.

آموزش حفاظت از محیط زیست و داشتن زندگی سبز، درست مانند دیگر آموزش‌ها و تعلیمات برای کودکان از خانه آغاز می‌شود. اما با وجود آموزش‌دادن به کودکانمان در خانه برای اهمیت‌دادن به محیط زیست و توجه به مشکلات سیاره‌مان، کلاس‌های درس و مدارس از همان دوران ابتدایی همراه با فعالیت‌های محیط زیستی برای کودکان بسیار مفید و لازم خواهد بود. در مطالب زیر چند پیشنهاد مفید برای رشد فعالیت‌های محیط زیستی در داخل مدارس ذکر شده است تا با کمی خلاقیت کمک بسزایی به آموزش محیط زیست در کلاس‌های درس کند.

معلمان چه کاری می‌توانند بکنند تاکودکان مطالب را بهتر یاد بگیرند، از مدرسه لذت ببرند و شهروندان خوبی بشوند؟ این سؤال قدیمی به شیوه‌های متعدد و با توجه به زمان و فرهنگ، به شکل‌های مختلفی پاسخ داده شده است. بعضی از این روش‌های پیشنهاد شده موثرتر از بقیه هستند. متاسفانه تعداد کمی از معلم‌ها برای ایجاد و حفظ محیط‌های آموزشی که منجر به موفقیت تحصیلی، خلاقیت، تحقق روابط اجتماعی توام با احترام، لذت بردن از یادگیری و تبدیل دانش آموزان به شهروندانی نوع دوست، دارای تجربه و آموزش سازمان یافته هستند. ولی خوشبختانه معلم‌ها می‌توانند مهارت‌ها و درک لازم برای برخورد با چنین چالشی را کسب کنند.

هر بار با آغاز سال تحصیلی جدید از همه چیز و همه کس سخن به میان می‌آید به جز دانش آموز که موضوع اصلی نظام آموزشی است، هیاهو بر سر اینکه مهر فرا رسیده و ترافیک خیابان‌ها مشکل گشا می‌شود یا بازار کیف و کفش و لوازم التحریر در آستانه سال تحصیلی که دچار تب و تاب می‌شود بیش از اینکه دوباره فصلی آغاز شده که ۹ ماه از بهاری‌ترین عمر کودکان و نوجوانان را در اختیار دارد، توجه افکار عمومی را جلب می‌کند.

بررسی نقش‌های تربیتی مهد کودک

امروزه با تغییر سبک زندگی و حضور فعال تر مادران در فعالیت‌های اجتماعی، نقش سایر محیط‌های اجتماعی نظیر مهد کودک و آمادگی در انتقال هنجارها و الگودهی صحیح به فرزندان، کمتر از خانواده نیست. در واقع در شرایط کنونی، کارکرد و نقش اینگونه مراکز نسبت به گذشته، پر رنگ تر شده تا جایی که به گفته روانشناسان و کارشناسان امور تربیتی، اینگونه محیط‌های اجتماعی، نه فقط صرفاً مکانی برای نگهداری کودکان نیستند بلکه مهم‌ترین محیط برای جامعه پذیری و تعلیم و تربیت بچه‌ها هستند.

تلویزیون را در اتاق خواب کودک قرار ندهید و نگذارید تلویزیون پرستار کودک شود. این روزها و بخصوص در ایام تعطیلات، ساده‌ترین کار سرگرم شدن با برنامه‌های تلویزیون است. کودکان نیز فرصتی فوق العاده پیدا می‌کنند و ترجیح می‌دهند، اکثر ساعات روز را جلوی تلویزیون یا رایانه نشسته و برنامه‌های مختلف را تماشا کنند. البته دقت داشته باشید که تماشای تلویزیون همیشه اثری منفی نداشته و جنبه‌های مثبتی نیز در بردارد. به واقع شیوه استفاده از آن است که موجب منفی یا مثبت شدن اثراتش می‌شود. دکتر فیروزه ساجدی، متخصص کودکان در این باره به «جام جم» می‌گوید: «برنامه‌های آموزشی تلویزیون یا رایانه با بهبود مهارت‌هایی همچون خواندن، حل مساله، ریاضیات و افزایش خلاقیت در کودکان می‌توانند تاثیراتی مثبت بر زندگی آن‌ها داشته باشند. همچنین بچه‌ها می‌توانند با استفاده درست از تلویزیون و رایانه، دانش خود را درباره جهان پیرامون افزایش دهند.»

اهمیت نقش پدر در تربیت و پرورش کودکان در دهه گذشته مورد توجه بسیار قرار گرفته است. مطالعات نشان داده است که پدران در هدایت کودکان برای کسب اطلاعات در دنیای خارج، جست وجو در جهان، ملاقات افراد جدید و ریسک پذیری تأثیر گذارند. در حالی که مادران بیشتر به تقویت روابط احساسی و عاطفی با کودکان مشغول بوده و نقش انعطاف پذیر در بازی برعهده گرفته و اداره بازی را به کودک می‌سپارند، پدران به هدایت بازی تمایل بیشتری داشته و کودکان را به ریسک پذیری تشویق می‌کنند.

مادران شاغل گاهی از اینکه نسبت به بقیه مادران زمان کمتری را به فرزند خود اختصاص می‌دهند، احساس گناه می‌کنند، این در حالی است که تحقیقات نشان می‌دهد کودکان برای برخورداری از سلامت روحی تنها به یک ساعت حضور با کیفیت در کنار پدر و مادر نیاز دارند. به گفته پژوهشگران کیفیت رابطه در درجه اول اهمیت قرار دارد و کمیت در رده دوم است.

مراحل رشد کودک

کودک در سن ۳ تا ۶ ماهگی اجتماعی‌تر شده و بیشتر اوقات لبخند می زند و آماده خندیدن است. او از سرگرم شدن با وسایل بازی ابتدایی و ساده لذت می‌برد و هنگامی که مادر و پدر همبازی فرزند شیرخوارشان می‌شوند، ارتباط نزدیکی میان آنها برقرار خواهد شد.  کودک در این سن می‌آموزد که هر عملی را انجام دهد، بازتاب و عکس العمل آن در محیط اطراف اتفاق می افتد. هر چه کودک توانایی کنترل ماهیچه‌های ارادی را بیاموزد، کشف محیط پیرامون و به دست آوردن تجربیات نوین آسان‌تر خواهد بود. 

باز نگه داشتن پل ارتباطی میان کودکان و والدین فوق العاده مهم است. ما از کودکانمان می خواهیم تا افکار و احساساتشان را با ما در میان بگذارند، تا بتوانیم آن ها را درک کنیم و در بحران های زندگی به یاری آنها برخیزیم. انتظار داریم به جای آنکه واکنش منفی نشان دهند احساسات خود را به طور مناسبی بیان کنند، به حرف ما گوش کنند و کاری را که از آنها می خواهیم انجام دهند. بچه ها به طور غریزی نمی دانند که چطور باید افکار و احساساتشان را بیان کنند. همچنین به طور خودکار آماده گوش دادن به دستورات و پیروی از آنها نیستند و برای انجام این مسئولیت ها باید آموزش ببینند.

ترس در کودکان و راه‌های مقابله با آن

گروه جامعه: به تازگی مرکز آمار و فناوری وزارت آموزش و پرورش میزان مردودی دانش آموزان را در مقاطع مختلف تحصیلی اعلام کرده است. بر این اساس در دوره ابتدایی ۱/۱ درصد، در دوره راهنمایی ۶/۴ درصد و در پایه اول متوسطه هم ۸/۰ درصد دانش آموزان در سال تحصیلی گذشته (۹۰-۹۱) مردود شده‌اند. همین آمار رسمی کافی است تا این سؤال به ذهن بیاید که چرا این همه مردودی؟