بخش چهار
- فصل یازده: تالیف
- فصل دوازده: استان های واقعگرا
- فصل سیزده: داستان های استعاری
- فصل چهارده: داستان های دینی
- فصل پانزده: داستان های فانتزی
- فصل شانزده: داستان های پهلوانی
بخش پنج
- فصل هفده: بازنویسی و باز آفرینی
- فصل هژده: ادبیات ترجمه
- فصل نوزده: دبیات غیرداستانی
- فصل بیست: شعر
- فصل بیست‌ویک: ادبیات نمایشی
- فصل بیست‌ودو: جایگاه ادبیات در کتابهای درسی
- فصل بیست‌وسه: ادبیات اقوام
بخش چهارم این پژوهش به بررسی انواع ادبیات داستانی کودکان می پردازد. ارایه تعریفی از گونه‌های ادبیات داستانی، اشاره‌ای کلی به ویژگی‌های ادبیات داستانی و مقایسه‌ی روند رشد آن در غرب و در ایران آغازگر این بحث است. بررسی داستان‌های واقعگرا و واقع‌نمای این دوره نشان می‌دهد که نویسندگان به طرح موضوعاتی، همچون: کودکان کار و محروم در روستاها و یا حاشیه‌ی شهرها، زندگی با نامادری، عشق به سوادآموزی، روایت زندگی نویسندگان از دوره کودکی و نوجوانی خودشان، خاطره‌های مدرسه، دوستی با جانوران، فرار دختران، تفاوت ارزش‌های فرهنگی در شهر و روستا، پرداختن به فضای بومی برخی مناطق ایران علاقه مند ند. نویسندگانی ادبیات داستانی واقعگرا: امین فقیری، صمد بهرنگی و رهروان او از جمله داریوش عباداللهی، علی اشرف درویشیان، منصور یاقوتی، قدسی قاضی‌نور، نسیم خاکسار، اسداله عمادی، اکبر نعمتی، محمود برآبادی، محمد عزیزی، محمود احیائی، ناصر ایرانی، محمدرضا سرشار و مجید راستی بودند. برخی نویسندگان نیز داستان‌های کوتاه واقعگرا می‌نوشتند که در نشریات پیک منتشر می‌شد. نویسندگانی کمی به بازتاب چهره کودکان با نیازهای ویژه پرداختند. از این گروه می‌توان از حسین میرکاظمی و چنگیز جابری زنوز، نام برد. در سال‌های پایانی این دوره گونه‌ای آنارشیسم و ماجراجویی افسار گسیخته در داستان‌ها رواج پیدا کرد، که نمونه‌های از این گونه داستان‌ها معرفی شده‌اند.
ادبیات استعاری و تمثیلی که در فرهنگ ایران ریشه‌ای هزارساله دارد، در این دوره با ماهی سیاه کوچولو مطرح شد. پس از این داستان، سیل ادبیات استعاری به بازار کتاب کودکان ایران سرازیر شد به گونه‌ای که هر کسی با کمترین اندوخته از دانش ادبی و خلاقیت، داستانی می‌نوشت. اما در همین دوران داستان‌های استعاری ارزشمندی توسط نویسندگانی همچون سیاوش کسرایی، فریده فرجام، شکور لطفی، داریوش عباداللهی، مرتضی رضوان، قدسی قاضی‌نور نوشته و منتشر شد و نویسندگان دیگری چون تقی کیارستمی، فریدون هدایت‌پور، بهرام بیضائی، اکبر نعمتی، مهدی اخوان ثالث، محمدعلی آزادی‌خواه و سوسن شاکرین به آن ها پیوستند.
داستان‌های دینی برای سده‌های بلند در جامعه ایران وجود داشته است. نخستین موج این داستان‌ها با گروه مبلغان مسیحی و موسسه نورجهان در دهه ۲۰ به ایران رسید. پس از کودتای ۱۳۳۲، روحانیان متفکر به ادبیات کودکان توجه کردند و با بنیادگذاری آموزشگاه‌های اسلامی، با مخاطب کودک و نوجوان ارتباط پیدا کردند. مرتضی مطهری، محمود حکیمی، علی وافی یزدی، علی قائمی، ابوحامد و حسین میرکاظمی در این دوره به نوشتن داستان‌های دینی پرداختند.
فانتزی، ادبیات کودکان دوران مدرن است. داستان سه شیرازی در جزیره اسرارآمیز، نوشته جعفر تجارتچی، نخستین داستان فانتزی در این دوره بود. چهره برجسته فانتزی‌نویسی در دهه۱۳۴۰، صمد بهرنگی است. بعد از صمد بهرنگی، نویسندگانی مانند:رضا مرزبان، محمود کیانوش، محمود قادری گلابدره‌ای و محمود حکیمی به نوشتن فانتزی روی آوردند. نویسندگانی هم فانتزی‌های کوتاه و مصور نوشتند که نوشته هایی میان افسانه‌های نو و فانتزی بود، نویسندگانی چون فریده فرجام، نادر ابراهیمی، احمدرضا احمدی، شهرنوش پارسی‌پور، نورالدین زرین‌کلک، م.ا. به‌آذین، سیروس طاهباز، هما سیار، ثریا کاظمی، جواد مجابی، ثمین باغچه‌بان، منصوره فاطمی و هرمز ریاحی. نیما یوشیج، نادر ابراهیمی، آلن بایاش و عباس یمینی‌شریف نیز نوشته هایی در قالب افسانه‌های نو داشتند.
از داستان‌های تاریخی این دوره می توان به کتاب های حمزه سردادور و داریوش عباداللهی اشاره کرد. در این دوره چند داستان پهلوانی نیز منتشر شدند، داستان‌هایی مانند: "پهلوان پهلوانان" و "عبدالرزاق پهلوان" و سری داستان‌های پهلوانان ایران نوشته‌ی غلامرضا انصاف‌پور.
بخش پنجم کتاب با بحث پیرامون گردآوری، بازنویسی و بازآفرینی در ادبیات کودکان آغاز می‌شود. در این دوره مرکز پژوهش‌های مردم‌شناسی و فرهنگ عامه در وزارت فرهنگ و هنر، شروع به کار کرد. انجوی شیرازی در سال ۱۳۴۰ با هدف برپایی مرکز فرهنگ مردم در رادیو برنامه‌هایی در زمینه فرهنگ عامه اجرا کرد. علی بلوکباشی نیز در نشریه کتاب هفته و کیهان هفته به ثبت ادبیات عامیانه به شیوه کاوش عمومی پرداخت. احمد شاملو، صمد بهرنگی، بهروز دهقانی، جلال آل‌احمد، حسین محمدزاده صدیق، قدمعلی سرامی و محمدجعفر محجوب از جمله افرادی بودند که در زمینه فرهنگ عامه پژوهش کردند و آثاری را گردآوری و منتشر کردند. نویسندگان چون صمد بهرنگی و بهروز دهقانی و مهدخت دولت‌آبادی در این دوره به گردآوری و انتشار ادبیات عامیانه برای کودکان پرداختند. سازمان کتابهای طلایی، مرکز نشر سپهر و انتشارات پدیده نیز کتاب‌هایی در گستره گردآوری ادبیات عامیانه منتشر کردند. موضوع بازنویسی آثار ارزشمند ادبیات کلاسیک، عامیانه و اساطیری ایران در نخستین سمینار ملی ادبیات کودکان مورد توجه قرار گرفت و سنجه‌هایی برای ارزیابی آن ها مطرح شد. بازنویسی از شاهنامه نظر ناشران و نویسندگان زیادی را به سوی خود جلب کرد. نوع دیگر بازنویسی، بازنویسی های ماندگار مهدی آذریزدی از ادبیات کلاسیک ایران بود. برخی نویسندگان نیز به بازآفرینی ادبیات کهن روی آوردند که توسط ناشرانی چون نیل، امیرکبیر، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سروش منتشر شد. این بازآفرینی‌ها بیشتر از افسانه‌های اساطیری – دینی، افسانه‌ها و روایت‌های عامیانه و نمونه‌های اندکی از ادبیات کلاسیک بود.
در سال های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ ادبیات ترجمه در سنجش با دوره پیشین، پیشرفت زیادی کرد. اما هنوز بخش بزرگی از ادبیات ترجمه برای کودکان و نوجوانان، نابسامان بود و بسیاری از کتاب‌ها که به بازار می‌رسیدند، اندرونه‌ای نااستوار و زبانی سست و نامناسب داشتند. بی‌دقتی، بی‌نظمی و ناهماهنگی میان بخش‌های کتاب از ویژگی‌های شمار بزرگی از آثار ترجمه شده این دوره است. لذا به مترجمین پیشنهاد شد کتاب‌هایی که جایزه‌های جهانی را به دست آورده‌اند و ناهنجاری‌های فرهنگی ندارند ترجمه شوند. در این دوره برخی ناشران چون: فرانکلین، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، امیرکبیر، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سروش به تولید کتابهای ترجمه با کیفیت خوب پرداختند. از مترجمان پرکار این دوره می‌توان از محسن رمضانی، محمدرضا جعفری، اردشیر نیکپور، احمد سعیدی، صادق سرابی، ناهید کاشی‌چی و موسی نباتی نام برد. ترجمه آثار کودکان از ادبیات انگلیسی، امریکایی، آلمانی، فرانسوی، روسی، ادبیات ترکیه و تعداد کمی هم از ادبیات عربی صورت می‌گرفت. گونه‌های ادبی کتابهای ترجمه بسیار متنوع بود و شامل کتابهای تصویری، افسانه‌های ملل، افسانه‌های نو و فانتزی‌ها، داستان‌های واقعگرا، ادبیات سیاه‌پوستان و ادبیات ایدئولوژیک شوروی و چین بود. در دهه‌های نخستین ورود ترجمه به ایران، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ترجمه در ایران بومی کردن، یعنی نوعی اقتباس برای همسازکردن متن ترجمه شده با فرهنگ و ارزش‌های خوانندگان زبان مقصد، بود که در این دوره موافقان و مخالفانی داشت.
با بررسی ادبیات غیرداستان در این دوره به کمبودها، کاستی‌ها و مشکلات آن پی می‌بریم. انتشار بی‌هدف و بی‌برنامه، بدون نیازسنجی مخاطبان و چیرگی ترجمه بر تالیف در این آثار همواره در همه این سال‌ها ادامه داشت. گونه‌های غیرداستانی که در این دوران منتشر می‌شدند عبارت بودند از: کتابهای مرجع، زندگینامه‌ها، کتابهای اطلاعاتی و کتابهای دینی.
دهه ۴۰ و ۵۰ را باید دوره باروری شعر کودک ایران نامید. در دومین سمینار ملی ادبیات کودکان سال۱۳۴۶ یکی از بخش‌های بنیادین گفت وگو درباره شعر کودک بود که توسط عباس یمینی شریف ارایه شد. پس از او محمود کیانوش به نظریه شعر کودک پرداخت و اصول شعر کودک را در کتاب "شعر کودک در ایران" نوشت". شعرهای عباس یمینی شریف، محمود کیانوش و پروین دولت‌آبادی، از شاعران برجسته کودکان در این دوره مورد نقد و تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند. داستان‌های منظوم که در انواع فانتزی، اندرزی، اسطوره‌ای، افسانه‌های عامیانه، ... و بن‌مایه‌های زندگی امروز نوشته می شدند در این دوره پیشرفت چندانی نداشتند. از مطالب دیگر این بخش می توان به نگارش شعرهای کاربردی برای همراهی با موسیقی کودک یا ترانه‌ها و سروده‌های پیش‌دبستان که سروده های تربیتی و آموزشی بودند و نخستین سروده‌ی منتشر شده کودکان اشاره کرد.
سوادآموزی در ایران در این سال‌ها به نگرش نهادی رسید. برای داشتن نگرش نهادی باید گذشته نقد و ارزیابی می‌شد، افزون بر آن فرستادن کارشناسان ایرانی به امریکا و اروپا و آشنایی آن‌ها با شیوه‌های زبان آموزی در این کشورها، پژوهش‌های زبان‌شناختی در گروه‌های هدف و پشتوانه دولتی برای انجام گسترده طرح، به پدید آمدن نگرش نهادی سوادآموزی کمک کرد. در این دوره پس از پژوهش های فراوان، اصولی بودن کار جبار باغچه‌بان در الفباآموزی مشخص شد و موضوع شناخت‌شناسی در آموزش و سنجش گنجایش پرورشی نوآموزان، به روش باغچه‌بان افزوده شد و سازمان کتاب، نگارش کتاب‌ها را بر عهده گرفت. در طرح‌های زبان‌آموزی بیش از همه کسانی همچون ثمینه باغچه‌بان، توران میرهادی، لیلی آهی، عباس سیاحی و ایرج جهانشاهی درگیر بودند. حلقه پایانی زنجیره دگرگونی در آموزش الفبا و زبان‌آموزی در این دوران، کار مشترک عباس سیاحی و ایرج جهانشاهی در انتشار کتاب فارسی اول دبستان در مرکز تهیه خواندنیهای نوسوادان بود. روند تهیه‌ی کتابهای درسی دبستان و راهنمایی، به‌ویژه کتابهای فارسی از ابتدای این دوره‌ی با معرفی مولفان و ناشران این کتاب‌ها مورد بحث و بررسی قرارگرفته‌است.
