خبر جمع کن

نویسنده: مریم عبدالرزاق

بی‌شک شما هم از رسانه‌ها یا اطرافیان‌تان شنیده‌اید که کتاب‌خوانی سبب بهبود عملکرد مغزی فرد می‌شود؛ اما تا به حال از خود پرسیده‌اید که کتابخوانی بهتر است از چه سنی آغاز شود؟ از سال‌های نوجوانی و دبیرستان؟ سال‌های کودکی و دبستان؟ از سنین خردسالی و پیش از دبستان؟ یا از بدو تولد و حتی دوران جنینی؟! بیشتر مردم فکر می‌کنند که گزینه‌ی آخر تا حدی اغراق‌آمیز است و هیچ ارتباطی میان بلندخوانی برای نوزاد و رشد ذهنی نوزاد یا جنین در شکم مادر وجود ندارد. اما پژوهش‌های دهه‌های اخیر واقعیت مهمی را بیان می‌کنند. نظریه‌پردازان و پژوهشگران این حوزه با قاطعیت می‌گویند: «اگر می‌خواهید در آینده کودکان و نوجوانانی موفق در آموزش داشته باشید، باید از روزهای نخست با او کتاب بخوانید». چرا و چگونه؟

کتاب‌خوانی سبب جوانه زدن سلول‌های مغزی می‌شود

بیشتر والدین فکر می‌کنند نوزادشان تا سنی که به مهدکودک برود، فاصله زیادی دارد. وقتی پوشک نوزاد خود را عوض می‌کنید، به او غذا می‌دهید یا تمیزش می‌کنید، به نظرتان می‌آید راه درازی دارید تا نوزاد شما پنج‌ساله شود. اما زمان به سرعت می‌گذرد و تا به خود بیایید، می‌بینید که نوزاد شما دارد راه می‌رود، حرف می‌زند یا به مهدکودک می‌رود. در این مدت کوتاه پنج‌ساله، به ویژه دو سال نخست آن، حتی اگر متوجه نباشید، نخستین و مهم‌ترین آموزگار او شما هستید. بله، خود شما!

شما در اینکه او در مدرسه فرد موفقی باشد یا نباشد، نقشی اساسی دارید. هیچ آموزگاری به اندازه‌ی مادر و پدر نمی‌تواند در موفقیت آموزشی یک کودک مؤثر باشد. چرا؟ زیرا مادر و پدر هستند که نخستین واژه‌ها را به او هدیه می‌کنند. درست است! واژه‌ها! واژه‌های کوتاه، واژه‌های بلند، واژه‌های رایج و واژه‌های غیررایج. والدین هر روز واژه‌های فراوانی به او هدیه می‌دهند.

بر اساس پژوهش‌های اخیر، آنچه موفقیت آینده‌ی آموزشی کودک را تضمین می‌کند، شمار واژه‌هایی است که یک نوزاد، در هر ساعت، از بدو تولد تا دوسالگی‌اش، می‌شنود. اما چه جادویی در واژه‌ها نهفته است که این چنین آینده‌ی کودک را دگرگون می‌کند؟

کودک تا دوسالگی دوران مهمی را از جنبه‌ی رشد مغزی و زبانی طی می‌کند. اگرچه در روزهای نخست تولد به نظر می‌رسد که نوزاد به سبب روند زایش کمی خسته است، اما مغزش به مراتب فعال‌تر از والدین است؛ حتی وقتی‌که نوزاد خوابیده، مغز او فعال است و سلول‌های مغزش با پیوندهای تازه‌ای که با هم برقرار می‌سازند، به خواندن کتاب واکنش نشان می‌دهند.

نوزاد با نزدیک به ۱۰۰ بیلیون سلول مغزی به دنیا می‌آید (نرون‌ها). پس از تولد، رشد سلول‌های مغزی بسیار حیاتی است و این سلول‌های را می‌بایست والدین و دیگر عوامل محیطی و افراد پیرامون تحریک کنند. این تحریک‌ها ارتباط‌های تازه‌ای در سلول‌های مغزی به وجود می‌آورد که به سیستم سیم‌های ارتباطی پیچیده و انبوه شباهت دارد. اما پس از مدتی کوتاه این سلول‌ها شروع به جوانه زدن شاخه‌هایی به نام اکسون و گیرنده‌های کوتاهی به نام دندریت می‌کنند. اکسون‌ها سیگنال‌ها را منتقل می‌کنند و دندریت‌ها اطلاعات را دریافت می‌کنند و سیناپس یا پیوندی تازه برقرار می‌سازند. تا دوسالگی شمار اتصالات مغزی تا یک هزار تریلیون افزایش می‌یابد. این عدد به اندازه‌ی شمار ستاره‌ها در کهکشان است. بنا به گفته امیلی دیکنسون، مغز گسترده‌تر از آسمان است!

بلندخوانی برای نوزاد یا دیدن تلویزیون؟ مسئله این است!

حال شاید این سؤال‌ها پیش بیاید: «چرا از طریق دیدن تلویزیون نمی‌توان گنجینه‌ی واژگانی کودک را افزایش داد؟ چرا کتاب‌خوانی؟!»

امروزه، ابزارهای تصویری بخش عمده‌ای از زندگی ما را احاطه کرده‌اند، اما واقعیت آن است که این ابزارها، با حجمه‌ی فراوان اطلاعات، هیچ‌گونه ارتباط دوسویه‌ای با کودک برقرار نمی‌کنند؛ درحالی‌که که مادر یا پدر هنگام کتاب‌خوانی، اطلاعاتی محدود را به آرامی و به شیوه‌ی تعامل و گفت‌وگو در اختیار کودک قرار می‌دهند. از سوی دیگر، کودک از زمان جنینی تا چندین ماه ابتدایی زندگی خود، بیشتر از طریق شنیداری آموزش می‌بیند. بدین ترتیب، تصاویر فراوان تلویزیون برای کودک غیرقابل فهم است و پژوهشگران تأکید کرده‌اند که کودک تا دوسالگی از تلویزیون دور باشد. البته این‌ها تنها دلایل لزوم کتاب‌خوانی والد و کودک نیست.

در پاسخ دقیق و علمی به پرسش بالا، نویسندگان کتاب «خواندن با نوزاد و نوپا» ده سودمندی بلندخوانی با نوزاد را چنین بر می‌شمرند:

1. مهارت‌های شنیداری را تقویت می‌کند.
2. شمار واژگانی را که نوزاد می‌شنود افزایش می‌دهد.
3. سبب افزایش مدت‌زمان توجه و دقت نوزاد و رشد حافظه‌ی او می‌شود.
4. به نوزادان یاری می‌رساند که‌واژه‌های ناآشنا را بیاموزند.
5. به نوزادان کمک می‌کند که معنای واژگان را درک کنند.
6. به نوزادان کمک می‌کند تا با مفاهیم و نمادهای چاپی آشنا شوند.
7. به نوزاد یاری می‌رساند که از تصاویر اطلاعات دریافت کند.
8. پیوند عاطفی و آرامش میان کودک و والدین را تقویت می‌کند.
9. تخیل و احساسات کودک را تقویت می‌کند.
10. عشق به خواندن را در کودک نهادینه می‌کند.

مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان و بلندخوانی برای نوزادان

با توجه به اهمیت این موضوع، بخش کودک و نوجوان انتشارات مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان (فراورده‌های تاک) به ترجمه و تألیف چندین کتاب و ساخت ابزار آموزشی پرداخته است؛ از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

_ مجموعه‌ی «کتاب سیاه و سفید نوزاد»: این مجموعه شامل کتاب‌های تصویری سیاه و سفید با عناوین «سلام دنیا» و «نگاه کن! نگاه کن!»، و «مکعب‌های تصویری» پارچه‌ای است. این‌گونه کتاب‌ها و ابزارهای آموزشی برای تقویت حس دیداری نوزادان طراحی شده‌اند.

_ «خواندن با نوزاد و نوپا، چگونه به نوزاد و نوپای خود کمک کنیم تا دنیای واژه‌ها را کشف کند؟»: این کتاب راهنمایی بی‌نظیر و کاربردی است برای بلندخوانی برای نوزاد و نوپا که با تأکید بر اهمیت کتاب خواندن در دو سال اول زندگی، به زبان ساده به مادران و پدران جوان نشان می‌دهد که چگونه برای فرزند نوزاد یا نوپای خود کتاب بخوانند و چگونه کتاب‌های مناسب را برای فرزندشان انتخاب کنند.

_ «دست‌نامه مادر و نوزاد»: این کتاب، دست‌نامه‌ای برای مادران و پدرانی است که به‌زودی کودک‌شان به دنیا می‌آید یا اینکه تازه به دنیا آمده است. در این دست‌نامه مهم‌ترین اطلاعاتی که مادران و پدران جوان تا یک‌سالگی فرزندشان بدان نیاز دارند، گنجانده شده است.

_ «مجموعه شش جلدی کتاب های مقوایی نخستین کتابخانه من»: این مجموعه، شامل شش کتاب مقوایی است و به منظور آشنایی اولیه کودک با «اعداد»، «آوای جانوران»، «اشیا پیرامون»، «نام خوراکی‌ها» و «رنگ‌ها» تهیه و تولید شده است.

_ «دانش‌نامه نوزاد و نوپا»: این دانش‍نامه مقوایی با استفاده از تصاویر، نوزادان و نوپایان را مفاهیم پایه‌ای چون احساسات مختلف انسان مانند خوش‌حالی یا خشم، اعضای بدن، رنگ‌ها، جانوران و اعداد آشنا می‌کند.

_ «مجموعه نخستین هیجان های من»: شامل شش داستان‌ «زیبا و گیرا برای کمک به شناخت و بیان احساس‌های بزرگ کودکان کوچک» است. کتاب‌های این مجموعه با نام‌های «گورخر کوچولوی حسود»، «آهو کوچولوی ترسو»، «سوسمار کوچولوی خوش‌حال»، «پلنگ کوچولوی شیطون»، «کرگدن کوچولوی خودخواه» و «شیر کوچولوی عصبانی» کودکان را با شش احساس مختلف آشنا می‌کند.

نوشته بلندخوانی برای نوزاد، بهترین سرمایه‌‌گذاریِ آموزشی اولین بار در کتاب هدهد پدیدار شد.

قطار اشکال هندسی بازی فردی و گروهی برای خردسالان بالای سه سال است.

ابزار بازی یک قطار چوبی یک، دو و یا سه واگنِ است به‌علاوهٔ مهره‌های چوبی به رنگ سبز، قرمز، زرد و یا آبی. هرکدام از مهره‌ها به یک‌شکل‌اند: مربع، مثلث، دایره و یا شش‌ضلعی. روی هر واگن دو میلهٔ چوبی با یکی از شکل‌های یادشده قرار دارد. بازیکن با توجه به هماهنگی شکل میله‌ها و مهره‌ها، واگن‌ها را پر می‌کند و به‌این‌ترتیب قطار رنگی آمادهٔ حرکت می‌شود.

وسیلهٔ نی‌نی رو که ممکن است ابزار بازی هم قلمداد شود، درواقع یک واکر چوبی چهارچرخ برای خردسالان نوپاست.

ازآنجاکه روروئک‌ها تأثیرات مناسبی بر ساختار بدنی کودکان ندارند، واکرهای چوبی به‌مرور جایگزین آن‌ها می‌شوند تا خردسال با دیدن پاهایش ابتدا درست ایستادن را تمرین کند و سپس آهسته‌آهسته با نظارت و حمایت والدین قدم بردارد.

بازی «بابا بو» از بازی‌های تمرکزی تعادلی است و گروه سنی بالاتر از سه سال می‌توانند آن را انجام دهند.

ابزارهای بازی عبارتند از عروسک چوبی یک پدربزرگ که روی صندلی چوبی متحرک راک نشسته و قصه می‌خواند به علاوه‌ بیست مهره‌ی چوبی کوچک استوانه‌ای شکل (ده مهره کوچک و ده مهره بزرگ) که مثلا نوه‌های پدربزرگ هستند.

شیرِ مرغ از بازی‌های فکری گروهی برای رده سنی ۷ سال به بالاست و میان سه تا ده نفر اجرا می‌شود.

ابزارهای بازی عبارت‌اند از ۱۷۰ کارت کلمه و ۳۰ کارت مشتری از جنس مقوا. کارت‌های کلمه درواقع نام کالاهای عجیب‌وغریبی است که فروشندگان باید ترکیبی از آن‌ها را به مشتری‌ها بفروشند؛ کارت‌هایی ازجمله: شیر، مرغ، باد، تفنگ، گاز، بیل، سایه و غیره با ترکیب‌هایی چون شیر مرغ، گاز تفنگ، سایهٔ بیل و ... . کارت‌های مشتری هم نام نقش‌های متنوع مشتری‌هاست؛ نقش‌هایی چون: پلیس، خواننده، خواستگار، نینجا، ابرقهرمان و ... .

شرکت فنی ‌- مهندسی «آن‌سوی مرزها»[۱] از آخرین پروژه‌اش، «اینفینیتی ۶»[۲]، در شهر شنژن چین رونمایی کرد. این سازه که نخستین نمونه‌ی پیش‌ساخته این طرح است، از کنار هم گذاردن دوازده کانتینر ساخته شده و نمایان‌گر ایده‌های «آن‌سوی مرزها» برای طراحی مدارس آینده بر پایه‌ی شش ویژگیِ برگزیده‌ است. هدف این پروژه ساختن فضاهای آموزشی است تا بازدیدکنندگان با اصول بنیادی طراحی آن‌ها آشنا شوند.

بازی فانی کیک برای رده‌ی سنی بالای پنج سال طراحی شده و بین دو تا ۴ نفر قابل اجراست.

ابزارهای بازی عبارتند از یک دیگ، ۴ قاشق، ۴ کاسه، ۳۰ توپک در ۶ رنگ متفاوت و ۲۴ کارت مقوایی

روش بازی به این ترتیب است که یک بازیکن به طور تصادفی کارتی را می‌کشد و تصویرش را نشان می‌دهد. بازیکن‌ها باید به سرعت توپ‌های طرح الگو را با قاشق در کاسه‌ی خود بریزند. هر کس زودتر این کار را انجام بدهد، کارتش را به عنوان امتیاز برمی‌دارد. در پایان هر کس کارت بیشتری داشته باشد، برنده است.

بازی هیولای توپی برای گروه سنی بالای پنج سال طراحی شده است و بین ۲ تا ۴ نفر انجام می‌شود.

ابزارهای بازی عبارتند از ۳۶ کارت مقوایی با طرح‌های متفاوت و یک لرزاننده‌ی نیم‌کره‌ای با شش توپ کوچک در رنگ‌های قرمز و آبی و زرد.

روش بازی هیولای توپی به این صورت است که در ابتدا تمام کارت‌ها به رو چیده می‌شوند. روی هر کدام از کارت‌ها تصویر شش توپ رنگی با ترتیب‌های متفاوت کشیده شده است.

مسئولان آموزش اسکاتلند امکان بهبود فاصله‌گذاری فیزیکی، در صورت بازگشایی مدرسه‌ها در فضای باز و بیرون از ساختمان‌ها را بررسی می‌کنند.

بازی راز غروب آفتاب برای کودکان هفت‌سال به بالا تا بزرگسالان کاربردی است و یک یا چند نفره انجام می‌شود.

ابزار بازی یک جعبه‌ و ده مهره‌ی چوبی در سه رنگ است.

روش بازی به این ترتیب است که مهره‌ها در جعبه چیده می‌شوند و بازیکن یا بازیکنان باید با جابه‌جایی مهره‌ها و بدون برداشتن آن‌ها مهره‌های قرمز یعنی خورشید را به شکاف جعبه برسانند و به این ترتیب، خورشید به شکلی انتزاعی غروب کند.

بازی برج هانوی برای کودکان بالای شش سال تا بزرگسال طراحی شده و یک‌نفره انجام می‌شود.

۳ برج یا ستون چوبی و ۹ حلقه با اندازه‌ها و رنگ‌های مختلف.

روش بازی به این شکل است که در ابتدا حلقه‌ها به ترتیب اندازه از بزرگ به کوچک روی ستون اول چیده شده‌اند. سپس بازیکن باید تمام حلقه‌ها را از ستون اول به ستون سوم منتقل کند. اما با رعایت دو شرط:

۱. نمی‌توانیم دو حلقه را با هم برداریم.

بازی فرفره نخی برای رده‌ی سنی بالای چهار سال مفرح و سرگرم‌کننده است.

ابزار بازی، فرفره‌ای دایره‌ای از جنس چوب و دو بند پلاستیکی است. بندها از میان دو سوراخ وسط دایره‌ رد شده‌اند و پشت دو دسته‌ی استوانه‌ای گره خورده‌اند.

بازی با گرفتن دسته‌ها و چرخاندن دورانی دایره شروع می‌شود و با نزدیک و دور کردن بندها به دایره ادامه پیدا می‌کند. به این ترتیب فرفره می‌چرخد و کودک از دیدن آن لذت می‌برد.

کودکان می‌توانند با کشیدن نقاشی‌ رنگی روی دایره‌ی چوبی آن را زیباتر کنند.

 بازی دوز نه تایی برای رده‌های سنی متفاوت کودکان و بزرگسالان است و بین دو بازیکن‌ اجرا می‌شود.

ابزارهای بازی شامل یک صفحه‌ی چوبی است که به ۹ خانه‌ی مربعی مساوی تقسیم شده و شش مهره چوبی با دو رنگ آبی و قرمز.

بازیکن‌ها به نوبت مهره‌ها را در خانه‌ها می‌گذارند. هر کس زودتر بتواند مهره‌هایش را در یک خط افقی یا عمودی یا اریب پشت سر هم بچیند، برنده است و سپس بازی از نو آغاز می‌شود.

بازیکن‌ها می‌توانند از ابتدا حد نصابی برای امتیازهایشان تعیین کنند و در پایان هر کس سریع‌تر به امتیاز مورد نظر برسد، برنده اعلام شود.