بخش شش
- فصل بیست‌‌وچهار: نقد
بخش هفت
- فصل بیست‌‌وپنج: نشریات
- فصل بیست‌‌وشش: رسانه های دیداری-شنیداری و ادبیات کودکان
بخش هشت
- فصل بیست‌‌وهفت: تصویر
بخش ششم کتاب، با بررسی جایگاه ادبیات در نشریه‌های کودکان آغاز می‌شود. کیهان‌بچه‌ها با مدیریت عباس یمینی‌شریف مجموعه ایی از ادبیات داستانی به‌ویژه ترجمه، از داستان‌های واقعگرا، داستان‌های ماجرایی، ادبیات کلاسیک جهان، افسانه‌ها و ادبیات غیرداستان است که هر دو گونه داستانی و غیرداستانی مطالب آن به شکل کمیک‌استریپ هم منتشر می‌شد. اما شعر جایگاه ویژه‌ای در این نشریه نداشت. اطلاعات کودکان با مجموعه داستان‌های پاورقی در دو نوع تالیف و ترجمه و در گونه‌های ماجرایی، تاریخی، جنایی – پلیسی، طنزآمیز و افسانه، بازنویسی‌هایی از شاهنامه، داستان‌های کمیک و ادبیات غیرداستان، از نشریات مطرح این دوره بود که شعر در آن نیز جایگاه ویژه‌ای نداشت. اولین شماره‌های نشریات پیک از سال ۱۳۴۳ منتشر شدند که شامل پیک کودک، پیک نوآموز، پیک دانش‌آموزش، پیک نوجوانان و پیک جوانان بود. دست‌اندرکاران اصلی این نشریه ایرج جهانشاهی، فردوس وزیری، اسماعیل سعادت، مهدخت صنعتی و ایران گرگین بودند. از دیگر نشریات، نشریه مذهبی پیام شادی بود که در اواخر ۱۳۵۰ منتشر شد. محتوای این نشریه نیز ادبیات داستانی و غیرداستانی بود.
در این دوره، در کنار گسترش شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، ساختن برنامه ویژه کودکان در تهران و شهرستان‌ها گسترش یافت. یکی از افراد تاثیرگذار در برنامه کودک رادیو، هما احسان بود که به قصه‌گویی و کتابخوانی توجه ویژه داشت، او از طریق برنامه کودک به گردآوری کتاب برای کودکان شهرستان‌ها پرداخت، همچنین باشگاه کودکان را پایه‌گذاری کرد و مولود عاطفی در این دوره به قصه‌گویی در رادیو می‌پرداخت. سال‌ها بعد افرادی چون سیروس حجت، ماندانا منصوری، محمد حاجی‌حسینی، صلاح‌الدین حجت، عذرا وکیلی و ... در جایگاه تهیه‌کننده، سردبیر، نویسنده گان برنامه های کودک، سعی در استفاده از این رسانه برای سرگرمی و ترویج کتابخوانی به مخاطب کودک داشتند. در سال‌های میانی دهه ۵۰ به کوشش لیلی گلستان برنامه‌ای رادیویی برای آشنایی نوجوانان با ادبیات تهیه شد. از سال ۱۳۵۳، نمایشنامه‌های رادیویی، بر پایه قصه‌هایی از هوشنگ مرادی کرمانی پخش می‌شد. اما پیشینه برنامه کودک تلویزیون به سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۷ و تلویزیون خصوصی ثابت پاسال برمی‌گردد که برنامه‌هایی تفریحی و نمایشی برای سرگرمی کودکان تدارک دیده بود. با پیوستن تلویزیون خصوصی به تلویزیون ملی ایران، دور تازه‌ای از شکل‌گیری برنامه کودک تلویزیون آغاز شد. در این دوره لیلی گلستان، برنامه نوجوانان تلویزیون را پایه‌گذاری کرد. بعدها از سال ۱۳۵۲ دست‌اندرکاران برنامه کودک و نوجوان تلویزیون به این نتیجه رسیدند که برنامه این دو گروه سنی را با هم بیامیزند. افرادی چون منیژه شروقی، میترا خامنه‌ای و احترام برومند در تهیه برنامه‌های مناسب کودک و نوجوان کوشش کردند. برنامه‌های تلویزیون برای کودکان و نوجوانان شامل: کارتون، فیلم سینمایی و سریال، نمایش، آموزش و آشنایی با هنر، آشنایی با ادبیات و ترویج کتابخوانی بود. مراکز تلویزیونی تعدادی از شهرستان‌ها نیز برنامه‌هایی ساختند که برخی از آن‌ها به سبب وجود هواداران فراوان به صورت سراسری پخش می شد. در سال ۱۳۵۰ پخش برنامه آموزش کودکان روستایی از شبکه‌های تلویزیونی برخی شهرستان‌ها آغاز شد. شورای کتاب کودک نیز برنامه‌هایی برای ترویج کتابخوانی در رادیو تلویزیون داشت. در این دوره برخی کارشناسان به نقد و بررسی برنامه‌های تلویزیون پرداختند.
سازمان آموزش و پرورش در سال‌های پایانی دهه ۴۰، کوشش‌هایی برای پیشبرد تئاتر در آموزشگاه‌ها آغاز کرد. برای نمونه انستیتوی مربیان امور هنری به ریاست امیرحسین مهرپور پایه‌گذاری شد که در این موسسه آموزگاران هنر مدرسه‌ها را آموزش می‌دادند. شورای کتاب کودک نیز با برگزاری نشستی درباره نمایش و نمایشنامه‌نویسی برای کودکان و نوجوانان به نمایش کودک و نوجوان پرداخت. مرکز تئاتر کانون در دی ۱۳۵۰ به سرپرستی دان لافون و کمک اردوان مفید آغاز به کار کرد. بیژن مفید، رضا بابک، مرضیه برومند، بهرام شاه‌محمدلو، علیرضا هدایی، سوسن فرخ‌نیا و خسرو شایسته نخستین گروه حرفه‌ای تئاتر کودکان کانون را تشکیل دادند. یک سال پس از برپایی این مرکز، مرکز تئاتر سیار کانون نیز راه‌اندازی شد. در سال ۱۳۵۲، اسکار باتک، از استادان نمایش عروسکی چکسلواکی، بخش تولید و آموزش نمایش عروسکی را در کانون راه‌اندازی کرد. علاوه بر گروه نخستین تئاتر کانون، اردشیر کشاورزی، کامبیز صمیمی مفخم، هنگامه مفید، داریوش فرهنگ، محمود هاشمی و افسانه توکلی از همکاران این بخش بودند. مرکز تئاتر کانون، همچنین فستیوال تئاتر کودکان را برگزار کرد. ادبیات نمایشی تالیفی در این دوره رو به رشد نهاد. از نویسندگان ادبیات نمایشی کودکان می‌توان از ابوالقاسم جنتی عطائی، غلامحسین ساعدی، بیژن مفید، حسن دادشکر، بهرام شاه‌محمدلو، اردشیر کشاورزی، رضا بابک، همایون معزی مقدم نام برد که بسیاری از آن ها در مرکز تئاتر کانون فعالیت می‌کردند. موضوع این نمایشنامه‌ها، ترس‌های خرافی، امور تربیتی، نگاه طبقاتی و زندگی کودکان فرودست، نمایشنامه‌های جانوری – استعاری، نگاه انتقادی به آموزش و پرورش و نمایشنامه‌های مذهبی بود. در این دوره شماری از مترجمان و ناشران با هدف دستیابی کودکان و نوجوانان به متن‌های نمایشی کشورهای دیگر به ترجمه و نشر این آثار پرداختند. در برخی از شماره‌های پیک دانش‌آموز و بیشتر شماره‌های پیک معلم و خانواده، نمایشنامه‌های کوتاهی برای اجرا در آموزشگاه‌ها و مقاله‌هایی بسیار درباره اهمیت نمایش و راه و روش اجرای آن‌ها منتشر شده است.
همزمان با پیشبرد سیاست تمرکزگرایی و یگانه‌سازی زبانی در ایران در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ از سوی حکومت، فرهنگ و ادبیات قوم‌های ایرانی رنگ باخت. نرخ رشد فرهنگ قومی مردم آذری و کرد که بخش بزرگی از جمعیت این سرز مین را تشکیل می‌دهند، در سنجش با دیگر سال‌های حکومت پهلوی به پایین‌ترین میزان خود رسید. برخی از آموزگاران به‌ویژه در روستاها دور از چشم بازرسان از زبان مادری برای آموزش کودکان استفاده می‌کردند، حبیب فرشباف، محمدعلی جدیدالاسلام و صمد بهرنگی از جمله این آموزگاران بودند. در این سال‌ها، فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی ارمنیان و آشوریان به سبب سختگیری کمتر، چشمگیرتر است. بررسی وضعیت کودکستان‌ها، آموزشگاه‌ها، کتاب‌های درسی، کتاب‌های دینی، کتاب‌های تاریخی، نشریه های کودکان و دست اندکاران فرهنگ و ادبیات اقوام ایرانی موضوع این بخش از کتاب است.
ویژگی برجسته این دوره در تصویرگری کتاب کودک، گذر از جریان سنتی و پیوند آن با روند جهانی هنرهای تجسمی و تصویرگری است. با راه‌اندازی آتلیه انتشارات فرانکلین درسال ۱۳۳۶ و آغاز به کار این آتلیه برای آماده‌سازی و تصویرگری کتاب‌های درسی، برای نخستین بار مرکزی برای سفارش پایدار تصویرگری آثار کودک و نوجوان در ایران برپا شد. محمدزمان زمانی، پرویز کلانتری، نورالدین زرین‌کلک، ژانت میخائیلی و غلامعلی مکتبی از تصویرگران این آتلیه بودند. فرانکلین با استفاده از بورس‌های یونسکو، گروهی از نویسندگان و تصویرگران را به امریکا و کشورهای اروپایی فرستاد، همچنین از نخستین ناشرانی بود که به اهمیت داشتن مدیر هنری کارآمد پی برد و هرمز وحید را برای این کار برگزید. هرمز وحید سبب شد تعدادی از خوشنویسان و صفحه‌آرایان هم برای تولید کتاب‌های درسی به فراکلین بیایند. سیف‌الله یزدانی، محمد احصایی، شهناز سرلتی و گیلیار عرفان از این گروه بودند. تصویرگری و صفحه بندی نشریات پیک و سپس فرهنگنامه برتا موریس پارکر نیز به آتلیه فرانکلین سپرده شد. در این سال‌ها افرادی چون فریدون جهانشاهی، عزیزالله پایان طبری، آراپیک باغداساریان، احمد صنعتی، فرشته پرویزی، علی‌اصغر معصومی و بیژن سوزنی در فرانکلین تصویرگری می‌کردند. شمار تصویرگران همکار فرانکلین در سال‌های بعد هم افزایش یافت. در این سال‌ها شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان نیز در بالا بردن سطح تصویرگری آثار کودکان نقش عمده‌ای داشتند. شورای کتاب کودک که به کار کیفی اهمیت می‌داد در نخستین سمینار ادبیات کودکان نشستی را به تصویرگری اختصاص داد و برای بالا بردن سنجه‌های تولید کتاب‌های مصور و تصویری ارزشمند کوشش کرد. اولین تجربه‌های استفاده از گرافیک در تصویرگری را مرتضی ممیز تجربه کرد، انتشارات کانون از اولین روزهای آغاز به کارش، فرشید مثقالی را فراخواند که یکی از تاثیرگذارترین تصویرگران کانون شد. علی اکبر صادقی، نیکزاد نجومی، بهمن دادخواه، نورالدین زرین‌کلک، یوتا آذرگین، ژن رمضانی، آلن بایاش، نیره تقوی و بهرام خائف از دیگر تصویرگران کانون بودند. در این دوره چند اثر از انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، توانست جوایز بین‌المللی را از آن خود کنند. از آن جمله است: فرشید مثقالی با جایزه جهانی هانس کریستین اندرسن و نورالدین زرین‌کلک با دیپلم افتخار دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان. نیکزاد نجومی، بهمن دادخواه، بهرام خائف، ناهید حقیقت از دیگر تصویرگرانی بودن که جوایز بین‌المللی را از آن خود کردند. انتشارات پدیده، امیرکبیر، انتشارات همگام با کودکان و نوجوانان از جمله ناشرانی بودند که سعی در انتشار کتاب‌های کودکان با تصاویر مطلوب داشتند. برخی تصویرگران که با امیرکبیر یا همگام، همکاری می‌کردند، رامونا داربین، ابراهیم حقیقی، هانیبال الخاص، قدسی قاضی‌نور و ن. خاور بودند. صادق صندوقی، محمدباقر آقامیری و محمد تجویدی از تصویرگران کتاب‌های دینی بودند و جعفر تجارتچی، تصویرگر بیشتر کتاب‌های کارتونی این دوره است. انتشارات دادجو و پدیده از ناشرانی بودند که نخستین کتاب‌های عروسکی مقوایی و پاپ‌آپ را در ایران پدید آوردند. شخصیت‌های عروسکی چند کتاب مقوایی را اسدالله ایمن و علی نایینی از خمیر تهیه کردند. کمیک‌استریپ ها یکی از انواع کتاب‌های محبوب کودکان این دوره بود. بیشتر این آثار ترجمه هایی بودند از آثار انتشارات یونیورسال. در کانون نیز چند نمونه انگشت‌شمار کمیک‌استریپ با تصویرهای ایرانی منتشر شد که سیروس راد تصویرگر آن بود. در این سال‌ها کمیک‌استریپ به نشریات کودکان نیز راه یافت.
در تمام کتاب مطالبی تحت عنوان گفتگو با تاریخ، متن برگزیده، بررسی ادبی، بررسی تاریخی و سرگذشتنامه برای فهم بهتر متن به تفصیل آمده است. کتاب دارای تصاویری از اشیا و اسناد و عکس‌هایی مربوط به هر موضوع است و فهرست منابعی برای مطالعه بیشتر در انتهای هر فصل آمده است. در آخر هر دوره تاریخی، نمایه نام‌ها و نمایه موضوعی امکان دسترسی به تمامی اطلاعات آمده در کتاب را برای خواننده فراهم می‌کند. در پایان جلدهای ۷، ۸ و ۱۰ چند صفحه تصویر رنگی از پوسترها، کتاب‌ها و نشریات دیده می‌شود.
