مینا صبحی (نیوجرسی)
تاریخ ادبیات کودکان، پژوهشی فراگیر برپایه شناخت سیر تاریخی جایگاه کودک در جامعه، دیدگاه های آموزشی و پرورشی و رشد ادبیات کودکان در ایران است به قلم محمد هادی محمدی و زهره قایینی به وعده نویسندگان این مجموعه تا آستانه انقلاب بهمن ۱۳۵۷. هفت جلد را دربرخواهد گرفت در نتیجه این کار پژوهشی که از سال ۱۳۷۵ آغاز شده تاکنون ۴ جلد در فاصله پاییز و زمستان ۱۳۸۰ در دسترس خوانندگان و علاقمندان قرار گرفته است این چهار جلد به ترتیب موضوعات زیر را مورد بررسی قرار دادهاند :
جلد اول : ادبیات شفاهی کودکان و ادبیات کودکان در دوران باستان.
جلد دوم :ادبیات کودکان پس از اسلام. بیش از هزار سال ادبیات کودکان از ورود اسلام به ایران تاسرآغاز دوران مشروطیت
جلد سوم وچهارم : ادبیات کودکان در دوران مشروطیت تا سال ۱۳۴۰، شکل گیری دیدگاه های نوین تربیتی در دوران انقلاب مشروطیت
آنچه در زیر میخوانید نه نقد کار انجام شده بلکه بیش از هر چیز احساس نگارنده از مطالعه دو جلد اول این مجموعه است و شاید به قصد معرفی، نقد را باید به آینده سپرد و عجله ای هم در آن نداشت به دو دلیل، اول آنکه نقد چنین کاری اگر بخواهد برپایه های علمی و تاریخی استوار باشد که درستش هم همین است اهل فن می طلبد و زمانی طولانی تر تا آنچه مورد نقد قرار می گیرد در جهت بهبود و تکمیل کار انجام شده باشد. دوم آن که شاید بهتر باشد در لحظه کنونی که در میان راه هستیم، در جستجوی راه هایی بود برای کمک در به ثمر رسیدن نهایی کار. این امر مستلزم علاقه و دلسوزی به زندگی کودکان و احساس مسئوولیت ملی و فرهنگی است تا با دراختیار گذاشتن اسناد مورد نیاز که می تواند در خانه هر ایرانی یافت شود و پشتیبانی مالی، گذر از راه باقی مانده را برای دست اندرکاران آن هموار سازد به یقین چنین انسان های با مناعتی در میان ما کم نیستند.
خبر انتشار مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران برای پدران و مادران، آموزگاران و دست اندرکاران و دلسوزان امر آموزش و پرورش کودکان، علاقمندان به تاریخ فرهنگ و ادبیات به ویژه ادبیات کودکان ایران و هر ایرانی میهن دوستی، خبری شگفت انگیز، امیدوارکنده و شادی آور و همچنین غرور آفرین است.
شگفت انگیز از آن رو که نه تنها عنوان این مجموعه ـ تاریخ ادبیات کودکان ایران ـ به غایت تازه و بی سابقه می نماید بلکه غنا و گستردگی مطلب عرضه شده ( حتی برای نویسندگان مجموعه ) گاه باورنکردنی می نماید. کار عظیم انجام شده در این مجموعه نشان می دهد که سرزمین ما دارای چه گنجینه گرانبهائی است که می تواند در خدمت دگرگونی بنیادی سیستم آموزشی و پرورشی کشورمان قرار گیرد. گنجینه ای افسانه ای که برای مسافران سرزمین عجایب در هر لحظه شگفتی و هیجان می آفریند.
امیدواركننده و شادی آور، از آن رو که نظام آموزش و پرورش کشور ما از یک بیماری دیرپا رنج می برد و دارای ضعف ها و کمبودهای بنیادی و جدی است که تحولی ساختاری و زیربنایی می طلبد تا در پرورش نسل آینده ساز، نقشی درخور ایفا نماید. ایجاد این تحول نیازمند کارهای تحقیقی و پژوهشی علمی، تاریخی و فرهنگی است تا راهبردها و ابزار لازم را فراهم نماید. بدین سبب کارهایی از این دست ـ تهیه و انتشار «تاریخ ادبیات کودکان ایران» ـ نه تنها پاسخ به ضرورت تاریخی است، بل بارقه ای از امید و خوش بینی نسبت به آینده زندگی کودکان ایران در دل های نگران سرنوشت آنها می دمد.
غرور آفرین، از آن رو که برای اولین بار یک پژوهش تاریخی با این گستردگی بدست ایرانی انجام می گیرد. نویسندگان مجموعه در پیشگفتار در اشاره به این مهم مینویسند: «هر ملتی که زنده است و زندگی میکند، باید از تاریخ خود پاسداری کند، ملتی که تاریخ خود را به فراموشی میسپارد، به ناچار تجربهها و راههای رفته را تکرار میکند..... اکنون دیگر زمان آن گذشته است که چشم به راه پژوهشگرانی از بیرون مرزها باشیم، تا عناصر و دادههای فرهنگی ما را بکاوند. ما نیاز داریم که خود درباره تاریخ و فرهنگمان پژوهش کنیم اگر میخواهیم مرزهای پیشرفت را درنوردیم که این یک ضرورت ملی است.» (پیشگفتار، جلد یک، صفحه یک)
از دید نگارنده این یادداشت، هدف نویسندگان تاریخ ادبیات کودکان ایران، دستیابی به پیشینه تاریخی آموزش و پرورش در ایران است. برای ارزیابی آموزش وپرورش و ادبیات کودکان در هر دوره نمیتوان بدون رجوع به شرایط اقتصادی ـ اجتماعی هر دوران به نتایج و برداشتهای علمی و قابل قبول دست یافت. بدین جهت ارائه چکیده اوضاع عمومی تاریخی دورههای مورد بررسی به عنوان پیش زمینه ذهنی خواننده که به خواستگاه نویسندگان، شاعران و دیگر هنرمندان و در پی آنها شرایط و ویژگیهای سیستمهای تربیتی جامعه، روشنی میبخشد، امری ضروری و پایهای است، که نویسندگان این مجموعه با آگاهی از آن تاکنون به خوبی از عهده آن برآمدهاند.
مطالعه هر بخش از این مجموعه، که بر صدها اثر تاریخی و پژوهشی و تحلیلی استوار است، تصویر باستان شناسی را در برابر دیدگان عقب میزند که با دلهره و وسواس به کمک ابزارهای ظریف، دل خاک را میشکافند وبا بورسهای مویی، نوازش گونه غبار از چهره تاریخ میزدایند تا خدمات نسلهای پیشین را بر انسان امروز برملا سازند و با بنای پلی بین امروز و دیروز از آنچه آموختنی است بیاموزند دنیای بهتری بسازند، چنین است که نه تنها کتابخانههای شهرهای مختلف، بل « پستوی » خانهها نیز در این جستجو از چشم پژوهشگر پنهان نمانده است.
نگاه نویسندگان کتاب به تاریخ، نگاهی درس آموز است. این خاصیت سبب گردیده تا ارزیابی وقایع و دورانهای تاریخی مختلف بدور از تعصب (یا به گفته خودشان «باستان گرایی ملی ایرانیان » )، از واقعگرایی قدرشناسانهای برخوردار گردد. شاید برجستهترین و در عین حال جنجالیترین نمونه این برخورد ارزیابی ادبیات کودک و آموزش و پرورش پیش و پس از اسلام باشد. زیرا از دید نویسندگان مجموعه: « نه آن دوران (پیش از اسلام ) چنان زرین بود، و نه دوره پس از آن چنین تاریک، بلکه هر دورهای هم زمان نقطههای روشن و تاریک دارد.»
ارائه جداگانه « متن [های] برگزیده » (اسناد تاریخی معتبر و گاه نایاب )، «زندگینامه » ها (شامل زندگینامه برخی از چهرههای تاریخی و فرهنگی به ویژه در زمینه ادبیات کودکان )، و «گفت وگو با تاریخ» (شامل گفت و گو با تاریخ دانان، نویسندگان و پژوهشگران معاصر دست اندرکار آموزش و پرورش و ادبیات کودکان )، هم به اعتبار گفتهها و ارزیابیها افزوده، و هم جوابی است هوشمندانه به کنجکاویهایی که هنگام مطالعه کتاب برای خواننده ایجاد میشود. این شیوه مبتکرانه، نه تنها به خوانندگان بزرگسال، بلکه حتی به یک نوجوان اجازه میدهد این مجموعه را با علاقمندی در دست گیرد و سوار بر امواج آن با گذر از دریای پرحادثه این سرزمین، به ساحل تاریخ و ادبیات ایران با هیجانی لذت بخش رهنمون گردد.
پرهیز آگاهانه از بکار بردن اصطلاحات و واژههای تخصصی و محققانه ( که غالباً هم در زبان فارسی معالی ندارند و بالاجبار به عربی و یا زبانهای لاتین در کتابهای مشابه بکار گرفته میشوند ) و بهرهگیری از زبانی ساده ولی مستدل، درک مفاهیم و تحلیلهای ارائه شده را بر خوانند ه روان و دلچسب میسازد. این کاری آسان نیست و حکایت از توانایی قلم، و نیز توجه مسئوولانه نویسندگان به ارائه اثری در خدمت اقشار و گروههای مختلف اجتماعی دارد. به نظر میرسد جلدهای حا ضر به دلیل مشکلات مالی سیاه وسفید چاپ شدهاند. با این وجود، مجموعه از صفحهآرایی متنوع و زیبایی برخوردار است که خواندن آنها را چشمنواز و آسان میسازد.
این مجموعه، نه تنها میتواند در مراکز آموزش عالی و تربیت مربیان کودک و آموزگاران ایران و مراکز تاریخ فرهنگ ایران در دانشگاههای جهان مورد استفاده قرار گیرد، بلکه برای پدران، مادران و آموزگاران و حتی خود کودکان، سرشار از دانستنیها و خواندنیهای شیرین، هیجانانگیز و ضروری تاریخ، فرهنگ.و ادب ایرانی است ــ ایرانی به معنایی هرکسی که زمانی در مرزهای جغرافیایی و تاریخی این سرزمین کهن زیسته، پرورش یافته و سهمی در ساختمان این سرزمین باستانی داشته است، فارغ از آن که به زبان گیلکی، آذری، بلوچی، عربی، لری، کردی، آسوری، عبری،.... و یا فارسی سخن گفته باشد.
در پایان باید گفت که این کار پرزحمت میسر نمیبود مگر به اتکای عشقی بزرگ به زندگی کودکان، عشقی که قدرت و امید میآفریند و تسلی بخش دردها و دشواریهای راه است. « تاریخ ادبیات کودکان ایران » ثمره عشق است، عشق به کودکان و صاحبان و سازندگان فردا. چنین عشق بزرگی باید مورد احترام، حمایت و پشتیبانی هر ایرانی شریفی قرار گیرد که در درون و برون مرزها به هویت ملی خویش میاندیشد و برای پاسداری از آن تلاش میکند. چنین عشق بزرگی باید مورد پشتیبانی مادران و پدرانی قرار گیرد که به تربیت و آموزش فرزندان خود مسئوولانه مینگرند و یا در بیرون از مرزها، به آموزش زبان مادری و هویت تاریخی ــ ملی خود، به فرزندانشان ارج مینهند و در این راه از خود مایه میگذارند.
