مدیر موسسه پژوھشی تاریخ ادبیات کودکان درگفتوگو با تعطیلات نو:
ھنوز به راه اندازی موزه کودکان امید داریم
زهره قایینی -مدیر موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان- کارشناس ارشد کتابداری است؛ اما بیش از آن کارشناس ادبیات کودکان است حدود ۱۷ سال است که با تمرکز بر این حوزه، پژوهش ھا و نوشتار فراوانی را درباره ادبیات کودکان در کارنامه خود ثبت کرده است. سال ھا ست که در شورای کتاب کودک فعال است. قایینی در سال ھای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۴ داور جایزه بین المللی ھانس کریستین اندرسن و در سال ھای ۲۰۰۸ و ۲۰۱۰ رییس ھیات داوران این جایزه بین المللی بوده است. این جایزه که به نوبل ادبیات کودکان شناخته می‌شود ھر دو سال یک بار از سوی دفتر بین المللی کتاب برای نسل جوان IBBY به یک نویسنده و یک تصویرگر اھدا می‌شود.
شورای کتاب کودک شاخه ملی این دفتر در ایران است. قایینی در حال حاضر مسئول خبرنامه آسیایی دفتر بین المللی کتاب برای نسل جوان است که با ھمکاری یک پژوھشگر ایرلندی ساکن کامبوج به صورت دیجیتالی منتشر می‌کند. به بهانه رونمایی موزه مجازی به گفت وگو با او نشستیم تا به چگونگی فعالیت این نهاد غیردولتی پی ببریم. تا برای ھمگان روشن شود که این نهاد بدون کمک ھای دولتی توانست تاریخ ادبیات کودکان ایران را که مربوط به تاریخ این سرزمین است جاودانه کند و اکنون در پی آن است که موزه ملی کودکی را بنیاد نهد. موزه ای که در ھیاھوی بزرگسالی نادیده گرفته شده است و حتی مسئولان و مدیران متولی ھم که خودشان روزگاری کودک بودند، آستین ھمت برای آن بالا نمی‌زنند!
- از موسسه پژوھشی تاریخ ادبیات کودکان و راه اندازی آن بگویید؟
سال ۱۳۷۵ بود که با محمدھادی محمدی -نویسنده و پژوھشگر- که او نیز عضو شورای کتاب کودک بود به این نتیجه رسیدیم که باید تاریخ ادبیات کودکان را تدوین کنیم بررسی ھای اولیه به ما نشان داد که پیشینه ای برای این پژوھش وجود ندارد. ابتدا پژوھش را در تیمی دو نفره آغاز کردیم. تا ۷۹ که موسسه پژوھشی تاریخ ادبیات کودکان را ثبت کردیم و از آن زمان با تشکیل گروه بزرگ از جست وجوگران به شکل موظف و داوطلبانه، بررسی اسناد و کتاب ھا را در گستره ھمه شهرھای بزرگ و کوچک ایران و در مواردی خارج از ایران آغاز کردیم.
نخستین جلد از این اثر در سال ۱۳۸۰ منتشر شد و تا سال ۸۷ دھمین جلد تاریخ ادبیات کودکان را تدوین و منتشر کنیم که البته ۳ جلد آخر مربوط به سال ھای ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ ھنوز اجازه نشر از وزارت ارشاد نگرفته است. ھمه تلاش ما این بوده است که تاریخ را بدون پیشداوری و دگرگون کردن واقعیت ھا، با شفافیت تمام و بدون ھیچ کم و کاستی منتشر کنیم.
تلاش کردیم واقعیت دستاوردھای دوران گذشته را به شکل مستند، با داده ھای قابل اتکا به مخاطبان خود بشناسانیم.
- می‌توانید به نمونه ای ھم اشاره کنید؟
البته! در مطالعات و تحقیقاتمان متوجه شدیم که «سپاه دانش» به ھیچ وجه دستاورد حکومت پهلوی نبوده؛ بلکه ایده برخی از نخبگان و فرھیختگان آن زمان ھم چون پرویز ناتل خانلری بوده است برای ریشه کن کردن بیسوادی در گستره ایران. این نمونه ای ساده از آن چیزی است که ما به واسطه نداشتن پیش داروی در بررسی ھایمان به آن رسیدیم وظیفه ماست که به عنوان تاریخ نویس بدون پیشداوری و قضاوت به سمت داده ھا و اطلاعات برویم. این نبود پیشداوری و دیدن واقعیت ھا در نوشتن تاریخ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز صدق می‌کند.
- معلوم نیست ۳ جلد باقی مانده چه وقت مجوز می‌گیرند؟
نه متاسفانه معلوم نیست ما برای تدوین سه جلد آخر خیلی زحمت زیادی کشیدیم. تلاش کردیم به سراغ ھمه افرادی که در ساختن این بخش از تاریخ کودکی سهمی داشتند، برویم. ھمه افراد. از آن ھا که در ایران خانه نشین شده بودند و یادی از آن ھا نمی‌شد ھمچون پروین دولت آبادی و آذری یزدی و محمود جوادی پور تا آن ھا که فرسنگ ھا با ما فاصله داشتند ھمچون زمان زمانی و جعفر تجارتچی و ده ھا فرد موثر دیگر.
ما با ھمه آن ھا گفت وگوھای مفصلی کردیم. ما نباید فرصت را از دست می‌دادیم. از آن ھا که نام بردم جز یک تن، دیگر در میان ما نیستند. چه خاطره ھای ارزشمندی از آن ھا اکنون به جای مانده است. ما تلاش کردیم وظیفه‌مان را به درستی انجام دھیم، حتی اگرسال ھا این اطلاعات و گفت وگوھا چاپ نشوند.
- تاریخ ادبیات کودکان چه دوره ھای زمانی را دربر می‌گیرند؟ منابع تحقیقاتی و پژوھشی تان چه بوده است؟
تاریخ ادبیات کوکان از دوره باستان تا ۱۳۵۷ را پوشش میدھد. دلیل گستردگی زمانی این پژوھش ھا این بود که می‌خواستیم به تحلیل ھای درستی از پیشینه زندگی کودک و آموزش و پروش او برسیم. این شیوه پژوھش سبب شد تا فراتر از بررسی تاریخ ادبیات کودکان برویم. ما باید به وضعیت فرھنگی ھر دوره و جایگاه کودکی و آموزش و پرورش ھر دوره نیز می‌پرداختیم. با نبود بودجه و فضا که ھنوز ھم با آن رو برو ھستیم به سختی و با دشواری زیادی کار را پیش بردیم و اجازه ندادیم این کمبودھا از حساسیت ھا و دقتمان نسبت به یافتن اسناد بکاھد. تمام تلاشمان این بود که بیش‌ترین اسناد و اطلاعات را گردآوری کنیم. برای یافتن کتاب ھای کودکان دوره مشروطه به سراغ کتاب ھای چاپ سنگی رفتیم در مخزن چاپ سنگی کتابخانه ھای بزرگ ھمچون کتابخانه ملی بخش جداگانهای به عنوان کتاب کودک وجود نداشت.
بنابراین می‌توانید تصور کنید تا چه حد پیدا کردن این گروه از کتاب ھا در حجم بالای کتاب ھای چاپ سنگی می‌توانست دشوار باشد. با دردسرھای زیادی به مخزن کتاب ھای چاپ سنگی راه پیدا کردیم، مقدمه ھای کتاب ھا را می‌خواندیم تا بفهمیم که ارتباطی با کودکان پیدا می‌کند یا نه. برای یافتن ھمه داده ھا و اسناد به ویژه قبل ازدھه ۴۰ با تشکیل گروه ھای تحقیقاتی داوطلب، ھمه کتابخانه ھای شهرھای بزرگ مثل اصفهان، شیراز، یزد، تبریز، قم، اھواز و... را جست و جو کردیم. بسیاری از این کتاب ھا را از مخزن ھای خاک گرفته بیرون آوردیم، اسکن کردیم و یا در صورت نبود اجازه اسکن، عکسبرداری کردیم و گاه داده ھا واطلاعات لازم را در ھمان مخزن ھا یادداشت برداری می‌کردیم. علاوه بر کتابخانه ھای بزرگ به سراغ کتابخانه ھای شخصی رفتیم. برای مثال خانوادهای علاقه مند در شهر بابل اجازه دادند تا ازھمه کتاب ھایشان دیدن کنیم یا کتابخانه آقای آذری یزدی را بازدید کردیم و البته زنده یاد آذر یزدی بیش صد نسخه کتاب ھای بچه خوانی خود را در ھمان زمان به موسسه اھدا کرد.
شماری از کتاب ھای قدیمی را با زحمت زیاد از مغازه ھای کتاب دست دوم خریداری کردیم. البته بعد از یافتن این کتاب ھا و گردآوری آن ھا، تازه این اول ماجرا بود. باید برای حفظ و نگهداری این اسناد و کتاب ھا، آن ھا را میکروب زدایی و مرمت می‌کردیم. اگر ھمراھی بسیاری از دوستان نبود این اسناد امروز از بین رفته بودند. ما در پژوھش ھایمان ادبیات و فرھنگ کودکان اقلیت ھای قومی و دینی در ایران را نیز در دستور کار داشتیم و داریم. منابع خوبی از زمان ورود دستگاه چاپ به ایران ما توانستیم در این زمینه گردآوری کنیم.
- چه شد که از حوزه پژوھشی و گردآوری اسناد به جمع آوری اسباب بازی ھا و اشیای دوره کودکی رو آوردید؟
نمی‌توانم ادعا کنم که از روزی که به تدوین تاریخ ادبیات کودکان تصمیم گرفتیم جمع آوری این اشیا را ھم پیش بینی کرده بودیم. بعد از دوره ای ھمان طور که پیش بینی نمی‌کردیم کار از دوره باستان باید شروع شود و یا تاریخ ادبیات کودکان در دوره قاجار به ۲ جلد می‌رسد و یا حتی تدوین ۱۰ جلدی تاریخ ادبیات کودکان را حدس نزده بودیم و فکر می‌کردیم مانند بسیاری از کشورھا مثل انگلیس با این پیشینه ادبی، می‌توانیم تاریخ ادبیات کودکان ایران را در ۲ جلد منتشر کنیم و... رفته رفته به جایی رسیدیم که دیدیم باید کاررا گسترده‌تر دنبال کنیم. دلیل اصلی این تغییرات در مسیر پروژه که اصل آن بر پژوھش استوار بود، نبود نمونه ای مشابه در این حوزه بود.
ھیچ کس تا قبل از ما به سراغ تاریخ ادبیات کودکان نرفته بود و در واقع می‌توان گفت پروژه ما در این حوزه، تجربه نشده و تاریک بود. ما خودمان ھم گاھی اوقات از انبوه اطلاعات پیش رویمان، به وجد می آمدیم. در مسیر انجام پروژه ھمان طور که اشاره کردم به جایگاه کودک در ھر دوره اشاره ای گذرا کرده ایم برای ارائه تحلیل و اطلاعات درست. درباره این جایگاه باید می‌فهمیدیم که کودکان درھر دوره چه می‌پوشیدند؟ چه اسباب بازی ھایی داشتند؟ از نظر بهداشتی تا چه میزان مورد توجه بوده اند؟ و سئوالاتی دیگر از این دست موجب شد تا ھم زمان با پژوھش درباره تاریخ ادبیات کودکان، پروژه مطالعات کودکی در ذھنمان کلید بخورد.
چون امکان نداشت بتوانیم دریافت ھایمان از این اطلاعات را ھمراه با تاریخ ادبیات کودکان چاپ کنیم (به سبب حجم اطلاعات)، از ھمان زمان تصمیم گرفنیم ھرآن چه که مربوط به کودکان است از اسناد کاغذی گرفته تا انواع اسباب بازی ھا و پوشاک و... را جمع آوری کنیم. پس دستورکار دوباره عوض شد و به سمت جمع آوری اسناد و اشیای کودکی رفتیم.
- جمع آوری اشیا قطعا به انبارھای مختلفی با شرایط خاص نیاز دارد. برای این امر چه کردید؟
اتفاقا یکی از مهم‌ترین دشواری ھای ما در این راه ھمین موضوع انبار یا مکانی برای آرشیو بود که اصلا به آن فکر نکرده بودیم و چاره ای دیگر جز انبار کردن آن ھا در خانه ھای خودمان نداشتیم. اگر این اشیا را جمع نمی‌کردیم حتما تا به حال از بین رفته بودند. در ابتدای کار انبار کردن اشیا را در خانه ھای خودمان البته با درنظر گرفتن شرایط مناسب تهویه، بسته بندی و...انجام دادیم. ما با توجه به این اصل که ھرچیزی که مربوط به کودکان باشد به زودی از بین می‌رود، این کار را در اولویت قرار دادیم.
اشیا را بعد از جمع آوری عکسبرداری و شماره گذاری می‌کنیم. برایشان شناسنامه درست می‌کنیم؛ و سپس در لفاف مناسب بسته بندی و بعد انبار می‌کنیم. واقعیت این است که ما اشیا را به امید اینکه روزی موزه کودکان را راه اندازی خواھیم کرد از ھمان سال ھای ابتدایی جمع آوری کردیم که متاسفانه تا به حال زمینه آن فراھم نشده است.
- راه اندازی موزه را چطور پیگیری کردید؟
موضوع راهاندازی موزه را دقیقا از ھمان ایامی که اشیا را جمع آوری کردیم در دستور کار قراردادیم. ابتدا با مراجعه به سازمان میراث فرھنگی و گردشگری که آن زمان آقای مرعشی ریاست آن را برعهده داشت توانستیم موافقت ھای اولیه برای راه اندازی آن بگیریم. آن زمان این شانس را پیدا کردیم تا چند نمایشگاه برگزار کنیم و کارھایمان را نشان دھیم متاسفانه بعد از رفتن ایشان توافقات صورت گرفته برای اختصاص فضا و بودجه به موزه کودکان نادیده گرفته شد؛ اما ما ھم چنان راهاندازی موزه کودکان را پیگیری می‌کنیم و به ھردستگاه و یا نهادی که ارتباطی به این موضوع پیدا می‌کند اعم از سازمان میراث فرھنگی و گردشگری، شهرداری و... مراجعه کرده ایم.
- پیشنهاد ھمکاری ھم نداده‌اند؟
موضوع این است که وقتی برای این حوزه، پژوھش ھا و مطالعات گستردهای صورت گرفته باید موزه ای ھم که برای آن راه اندازی می‌شود موزه ای پژوھش محور با تعریفی دقیق و ھدفمند باشد تا بتواند عمق محتوای تدوین شده را به مخاطب ارائه کند. به ھیچ وجه منظور ما از موزه راه اندازی چندین قفسه و جای دادن اشیا در آن ھا نیست بگذارید نمونه ای از سختی ھایی که برای تهیه این اشیا کشیده‌ایم را برایتان بازگو کنم. سال گذشته به سنت ھر ساله تلاش کردیم در اصفهان به مناسبت سالروز تولد باغچه بان که دینی بزرگ بر گردن ھمه ما دارد، مراسمی برگزارکنیم. یک روز را در بازار اصفهان گشت و گذار می‌کردیم که با لباس ھایی کودکانه که فروشنده مدعی بود متعلق به دوره قاجار است مواجه شدیم اصالت این لباس ھا برای ما جای سئوال داشت؛ بنابراین از طریق دوستان مان در سازمان میراث فرھنگی نزد آقای دکتر سمسار رفتیم تا برایمان مشخص کنند که این لباس ھا با چه نوع پارچهای و به چه شیوهای دوخته شده اند که اتفاقا به نتایج جالبی ھم رسیدیم.
- اگر قرار باشد این لباس را بدون ھیچ توضیحی و فقط با یک برچسب درون قفسه ای برای بازدید عموم بگذاریم چه فایده ای دارد؟
برای ما که مدعی ھستیم مطالعات پژوھشی تاریخی می‌کنیم مهم است که اشیا را با پیشینه و داستان ھایشان در برابر دید ھمگان قرار دھیم.
با آن که خیلی از وعده ھا به نتیجه نرسیده است، ما ھنوز ھم بر آن ھستیم که به پیگیری ھایمان ادامه دھیم و امیدوار باشیم که مدیرانی پیدا شوند که به اھمیت این اشیا برای راهاندازی موزه کودکان پی ببرند.
- پس وعده سازمان میراث فرھنگی و گردشگری برای موزه به جایی نرسید و به فکر ایجاد موزه مجازی افتادید؟
راستش ھمانطور که گفتم از راه اندازی موزه کودکان ناامید نشده ایم چون کسی که برای کودکان کار می‌کند ھرگز امیدش را از دست نمی دھد؛ اما درباره موزه مجازی به این نتیجه رسیدیم که در دنیای امروز ھمه موزه ھای بزرگ دنیا علاوه بر موزه واقعی، موزه مجازی ھم دارند بنابراین با موزه واقعی ھیچ تنافضی ندارد. موزه مجازی این امکان را به ما می دھد که ھرچه سریع‌تر این اشیا و یافته ھا را دربرابر دید ھمگان قرار دھیم. این کار سبب شده است که بانک اطلاعاتی از این اشیا و خاطراتشان فراھم کردهایم که به عمق پژوھش ما کمک کرده است پرسش درباره داستان ھا و پیشینیه اشیا به جذابیت ھای موزه ما افزوده است.
- درباره مطالعات کودکی که آن را شروع کرده اید ھم توضیح دھید؟
در این مطالعات ھمه جنبه ھای زندگی کودکان را مورد بررسی و پژوھش قرار میدھیم. از دو سال پیش این مطالعات کلید خورده اند. کار را با تاریخ پزشکی کودکان آغاز کرده ایم.
تلاش می‌کنیم قدیمی‌ترین داده ھا و یافته ھای باستانشناسی مثلا از گزارش ھای شهرسوخته یا اطلاعاتی درباره زندگی کودکان از فرنامه ھا را گردآوری کنیم.
قطعا این مطالعات را در زمینه حقوق، پوشاک، خوراکی ھا، اسباب بازی ھا و سایر جنبه ھای اجتماعی زندگی کودکان انجام خواھیم داد؛ مطالعات کودکی در دنیا موضوعی تازه و نو است.
- حرف آخر؟
به ھمه علاقه مندان و دلسوزان فرھنگ کودکی میگوییم که ما تلاش می‌کنیم موزه کودکان را راه اندازی کنیم؛ اما به یاری ھمگان نیاز داریم. به تنهایی این کار از ما ساخته نیست.
دوستداران فرھنگ کودکی می‌توانند اشیا و لوازم مربوط به دوران کودکی، عکس ھا و... از سال ھای دور تا ۱۳۵۷ را در اختیار ما بگذارند تا بتوانیم مطالعات پژوھشی را ھر چه دقیق‌تر و گسترده‌تر انجام دھیم دست به دست ھم دھیم تا مکانی مناسب و شایسته موزه کودکی بیابیم تا ھمه این یافته برای نسل آینده این سرزمین در آنجا قرار گیرد. با انواع پشتیبانی ھای مادی و معنوی خود ما را در ثبت پژوھش ھا و مطالعات کودکی یاری دھید. عضوی از خانواده ما برای جاودانه کردن حوزه فرھنگ کودکی شوید.
اعظم السادات راستی
