به کوشش مینا صبحی (نیوجرسی)
یادآوری:
در شماره پیشین « میراث ایران، همراه با نگاهی اجمالی به انگیزه های تهیه کنندگان، محتوی و شیوه نگارش، خبر انتشار مجموعه «تاریخ ادبیات کودکان ایران» به آگاهی خوانندگان عزیز رسانده شد.باید یادآور گردید که این مجموعه محصول سالها کار پژوهشی بنیاد پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان ایران و به قلم محمد هادی محمدی و زهره قایینی است و علیرغم انتشار ۴جلد از آن، کار پایان نیافته و تلاش برای ارائه جلدهای بعدی که به دهههای پیش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ خواهند پرداخت ادامه دارد.
در این شماره گزیدههایی از مجموعه تاریخ ادبیات کودکان ایران، جهت آشنایی بیشتر خوانندگان گرامی این مجله ارائه میشود باید اعتراف کرد انتخاب گزیده از ۴ جلد کتاب که بیش از سه هزار سال تاریخ ادبیات کودکان ایران را مورد بررسی قرار داده و در بیش از ۱۶۰۰ صفحه، صدها سند تاریخی معتبر و هیجانانگیز را ارائه کرده است کاری است بس دشوار و طبیعتاً بازنمایی بسیار از اسناد و تحلیلها به عنوان چکیده غیر ممکن بناچار به این مختصر قناعت نموده و علاقمندان به خواندن کامل این مجموعه تشویق میگردند لازم به تأکید است که عناوین گزیدهها بعضاً به ابتکارتهیه کننده این یادداشت است.
جا دارد تا به فعالین و نویسندگان بنیاد در اقدام به چنین کار ضروری و با ارزش و موفقیت در انتشار چهارجلد اولیه، تبریک گفت و برای مراحل آتی کارشان آرزوی موفقیت کرد.
ادبیات شفاهی چیست؟
ادبیات شفاهی سرایندگان و پدیدآورندگان ناشناسی دارد و برآیند اندیشه و تخیل جمعی استاین ادبیات در بستر زمان از دودمانی به دودمانی و از سرزمینی به سرزمین دیگر کوچ کرده است.....ادبیات شفاهی، ساخته همه مردم و همه دودمان هاست....گستره ادبیات شفاهی از اسطوره های گسست، روایتهای جادویی....و حماسه های ملی که میراث نیاکان و ستون نگاه دارنده مردمان در درازای زمان بوده اند آغاز می شود و تا روایت های غمبار و شادی آور زندگی روزمره و ترانه های کودکانه ای همچون لالایی ها و متل های آهنگین می رسد (جلد اول، ص ۹ و ۱۰)
نظر استرابو و افلاطون درباره تربیت کودکان در ایران
استرابو تاریخ نگار و جغرافی دان یونانی بر این باور است که پارسیان کار قصه گویی و خنیاگری را با هم درآمیختند. در سندی که از او به جای مانده، آمده است: از سن ۵ تا ۲۴ سالگی به پارسیان می آموزند که تیرو زوبین بیاندازند، راست سوار شوند و راست بگویند. آموزگاران ایشان، مردمی پاکدامن و شریف هستند. با داستانها و افسانه های سودمند، کارهای ایزدان و مردان نامی را گاه به نوای موسیقی برای کودکان باز می گویند. ( ج اول، ص ۱۵ ). نظریه های مربوط به تاریخ قصه گویی تنها به استرابو مربوط نمی شود. افلاطون در کتاب جمهور در بررسی دیدگاه هایی درباره قصه گویی برای کودکان به شیوه تربیتی ایرانیان اشاره می کند که نشان می دهد ایرانیان و یونانیان در آن دوران، نظریه های پیشرفت های درباره آموزش و پرورش کودک از راه ادبیات داشته اند. ( جلد اول، ص ۱۶ ).
مدارس رایگان و مکتب خانه ای با سه هزار دانش آموز
در کتاب های ادب عرب، داستان های بسیاری از دانش دوستی و دانش پروری برمکیان و دیگر خاندان های ایرانی روایت شده است به گفته جهش یاری، یحیی بن خالد برای کودکان بیسرپرست دبستان های رایگان باز کرده بود. ( ج دوم، ص ۹ )
.....از پایان سده اول هجری به اسنادی برمی خوریم که نشان دهنده وجود مکتب خانه های بزرگ هستند. نوشته ای درباره مکتب خانه ابوالقاسم بلخی و آموزش سه هزار دانش آموز وجود دارد.(ج دوم، س۲۰ ).
قابوس نامه، اندرزنامه ای برای تمام دوره ها
قابوس نامه را می توان یک فرهنگنامه دانست که از تمامی سنت فرهنگی ایران مایه گرفته است و در بسیاری از موارد سرچشمه الهام نویسندگان و شاعران بسیاری فارسی زبان پس از خود بوده است. عنصرالمعالی در این کتاب تا اندازه ای از مقام و جایگاه قدرت خویش فاصله می گیرد و با روشنگری و موشکافی از دیدگاهی متفاوت با فرزند خود سخن می گوید (به نقل از هانری دوفوشه کور) اندرزهای قابوس نامه، انسانی و فراتر از امر ونهی است.... عنصرالمعالی با آگاهی از این که اندرز و پند تنها به ملال کودکان می انجامد در هرباب حکایتی مناسب و نمونه ای در درستی آن پند نقل می کند تا آنها را به خواندن دلگرم کند. (جلد دوم، ص ۳۵)
بردگان و ادبیات کودکان
در این دوران (بعد از ورود اسلام به ایران) بردگان از تمامی نقاط آسیاو افریقا به مرکز خلافت و دربارهای منطقه ای سرازیر می شدند. در قابوس نامه به بردگانی از تبارهای گوناگون....اشاره شده است. گونه گونی تبار بردگان را باید سبب درهم آمیختگی فرهنگ ایران با فرهنگ های دیگر دانست این بردگان پس از چندی زبان فارسی را می آموختند و فرهنگ خود را با فرهنگ ایران می آمیختند به ویژه اینکه برخی از این بردگان به عنوان دایه کودکان به کار گرفته می شدند و افسانه هاو متلهای فرهنگ را به کودک ایرانی منتقل می کردند. (جلد دوم، ص ۸ )
تراژدی چیست؟
اینجا نبرد(رستم و اسفندیار و کشته شدن اسفندیار به دست رستم) نیز پیروزی و شکستی در کار نیست کسی که می کشد بر کسی که کشته می شود پیروز نشده است. ژرفای اندوه داستان نیز در همین نکته است. داستان رستم و اسفندیار نشان می دهد که سرنوشت انسان چقدر پیچیده و مرز بین روا و ناروا و درست و نادرست چقدر باریک است. در این داستان دو پهلوان که هر دو زندگی خود را به دفاع از نیکی گذرانده اند ناگزیر به روی هم شمشیر می کشند.....مرگ اسفندیار در حقیقت پایان کار رستم نیز هست (جلد دوم، ص ۷۹)
سده چهارم هجری و تربیت کودکان
بدان کوش تا زود دانا شوی
چو دانا شوی، زود برنا شوی
نه داناتر آن کس که والاتر ست
که والاترست آنکه داناترست
نبینی ز شاهان که بر تختگاه
ز دانندگان باز جویند راه
اگر چه بمانند دیــــر و دراز
به دانا بودشان همیشهنیاز
ابوشکور بلخی ( ج دوم، ص ۴۳ )
تنها ابیات باقی مانده از کلیله و دمنه به نظم رودکی
تا جهانبود از سر آدمفراز
کس نبود از راز دانش بی نیاز
مردمان بخردس اندر هــر زمان
راز دانش رابه هرگونه زمان
گردآورندو گرامیداشتنــــد
تا به سنگ اندر همیبنگاشتند
دانش اندر دل چراغ روشن است
وز همه بد بر تن تو جوشن است.
تحفه الملوک، جلد دوم ص ۴۲
