نگاهی به مجموعه دوجلدی تاریخ ادبیات كودكان ایران

زهره قایینی ـ محمد هادی محمدی
نشر چیستا، ۱۳۸۰
آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید كه تاریخ ادبیات كودكان این سرزمین چه قدمتی دارد و كرانه‌های آن به كجا می‌رسد؟ پیش از آن كه دو جلد نخست از مجموعه كتاب‌های تاریخ ادبیات كودكان ایران منتشر شود، با خود می‌گفتم كه شاید بتوان تمام تاریخ ادبیات كودكان ایران تا دوران جدید را در یك مقاله ارائه داد. گاهی نیز در مجامع فرهنگی سخن از این می‌رفت كه ادبیات كودكان مقوله‌ای وارداتی است كه مثل رمان و تئاتر و غیره در دوران مشروطیت پا به این سرزمین گذاشت. تا این كه سرانجام كتاب‌های تاریخ ادبیات كودكان منتشر شد. دریافت این مجموعه دو جلدی، سبب شد برای ساعت‌ها كتاب‌ها را زمین نگذارم و شكل ارائه كار، مهمترین چیزی بود كه توجهم را جلب كرد. كتاب نه تنها به شكل نفیسی ارائه شده، بلكه مطالب و تحلیل‌های آن نیز از نظمی خاص برخوردار است كه تنها با خواندن پیشگفتار آن می‌توان به سبب آرایش كتاب در این شكل و محتوا پی برد.
پیشگفتاری كه برای كتاب تهیه شده، در یك كلام عالمانه و سنجیده است و نشان می‌دهد كه نویسندگان برای كار خود اصولی ویژه را تدوین كرده‌اند. كاری كه در پژوهش‌هایی كه در ایران انجام شده، كمتر نظیرش را می‌توان دید. نویسندگان در آغاز پیشگفتار از عظمت و بزرگی كار می‌گویند كه خود آنها را نیز شگفت‌زده كرده است؛ تاریخ ادبیات كودكان ایران، پژوهشی فراگیر برپایه شناخت سیر تاریخی جایگاه كودك در جامعه، دیدگاه‌های آموزشی و پرورشی و رشد ادبیات كودكان در ایران است. راهبرد این پژوهش گسترده، برپایه چند حقیقت تاریخی استوار است. نخست آن كه ایران تاریخی بسیار كهن دارد. بنا بر داده‌های باستان‌شناختی، فلات ایران یكی از نخستین خاستگاه‌های تمدن در آسیاست. گستردگی این تاریخ، اندیشه را بدان سو می‌كشاند كه فرهنگ ایران امروز در كدام خاك و تا كجا ریشه دوانده است. ادبیات كودكان شاخه‌ای نازك از درخت تناور فرهنگ و هنر این سرزمین است، اما هنگامی كه این شاخه را بررسی می‌كنیم، با گستردگی و شگفتی روبه‌رو می‌شویم كه به سختی به انگاره می‌آید. دوم این كه كشور ما با جمعیتی جوان، بیش از هر زمان به بالا بردن كیفیت و گسترش ادبیات كودكان خود نیازمند است. روند رشد ادبیات كودكان، تا كنون از پشتیبانی نهادهای فراگیر كه برنامه‌ای روشن در دست داشته باشند، برخوردار نبوده، بلكه بیشتر از تلاش‌های افراد و نهادهای غیردولتی كه برپایه عشق و انگیزه‌های فرهنگ‌دوستانه فعالیت می‌كنند، سود برده است. اكنون ادبیات كودكان برای پیشبرد خود نیاز به آگاهی تاریخ دارد. دستیابی به این آگاهی تاریخی، تنها با پژوهش و شناسایی جایگاه ادبیات كودكان در بستر تاریخ ممكن است. حقیقت سوم، آشفتگی و نابسامانی خود ادبیات كودكان ایران است. این مقوله نیاز دارد، بیش از آن كه به نهادهای دولتی وابسته شود، به خاستگاه خود تكیه كند. خاستگاه ادبیات كودكان ایران، تاریخ آن است. تمام بخش‌های ادبیات كودكان برای شناسایی و بازیابی خود، نیاز دارد كه پیوسته با ریشه‌های خود در پیوند باشد. حقیقت چهارم، ضرورت تاریخی و ملی این پژوهش است.
هر ملتی كه زنده است و زندگی می‌كند، باید از تاریخ خود پاسداری كند. ملتی كه تاریخ خود را به فراموشی سپارد، به ناچار تجربه‌ها و راه‌های رفته را تكرار می‌كند. ما ایرانیان بر این باور پا می‌فشاریم كه تاریخی كهن و سرشار از دستاوردهای فرهنگی داریم، اما همگان می‌دانند كه كمكی به پروراندن این باور نكرده‌ایم.
اما اكنون پژوهشگران این كتاب دست به كار بزرگی زده‌اند. در وادیی گام گذاشته‌اند كه پیش از این، ایرانشناسان فرنگی در آن وادی گام نگذاشته‌اند. روش تاریخ‌نگاری مؤلفان حركت از كل به جزء است، آنها تاریخ ادبیات كودكان را در فضایی خالی ندیده‌اند. تلاش كرده‌اند كه ابتدا در بستر تاریخ عمومی، فرهنگ ایران و وضعیت كودك و آموزش و پرورش او در هر دوره به تحلیل ادبیات كودكان بپردازند. این شیوه از كار، كتاب را بسیار خواندنی كرده است. بویژه آن كه تحلیل‌ها همراه با سندهای اصلی و یا گزیده‌هایی از سندها به همراه تصاویر جالب و گاهی بسیار نوخواننده را درگیر متنی می‌كند كه پیش از آن تصور درستی از موجودیت آن نداشته است.
بخش اول طرح با ادبیات شفاهی كودكان آغاز می‌شود. ادبیات شفاهی كودكان میدان وسیعی است كه از لالایی‌ها شروع و تا افسانه‌های عامیانه می‌رسد. تنوع لالایی‌ها و ترانه‌ها و ترانه ـ متل‌ها برای من خواننده اگر نگویم كه غافلگیر‌كننده است، هیجان‌انگیز است. بویژه آن كه در كنار متن اصلی، لالایی‌های زیبا و یا متل‌های سرگرم‌كننده وجود دارد كه هم فال است و هم تماشا. هم خستگی را از خواندن تحلیل‌های می‌گیرد و هم آگاهی می‌دهد.
بخش دوم كتاب اول به تاریخ ادبیات كودكان در دوران باستان می‌پردازد. در این بخش پس از گزارشی كوتاه از وضعیت عمومی فرهنگ مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس سندهایی ارزنده از زندگی كودك در دورترین ادوار تاریخی ایران بررسی می‌شود. پس از آن به آموزش و پرورش كودك پرداخته می‌شود. موضوعی كه می‌تواند به دست‌اندركاران امروزی آموزش و پرورش كمك كند كه در بستری عینی كودك و آموزش و پرورش او را تجربه كنند. پس از آن موضوع ادبیات كودكان مطرح می‌شود. افسانه‌های ملی و دینی، داستان‌های حماسی و اندرزنامه‌هایی كه ویژه خود كودكان بوده و حتی نام آن اندرز به كودكان است، نشان‌دهنده اهمیت پرورش كودك و در آن هزاره‌های دور است.
جالب‌ترین سندی كه در این مورد به آن اشاره شده و تحلیل‌های مبسوطی نیز همراه آن است، درخت آسوریگ است. ملتی كه چنین آثار ارزنده‌ای را در بیش از دو هزار سال پیش از خود به یادگار گذاشته، باید كه به تاریخ خود افتخار كند. كار جالبی كه پژوهشگران در این بخش كرده‌اند، سندهایی از ادبیات مكتبخانه‌ای و ادبیات عامیانه است، كه گواهی می‌دهد كه این اثر در تاریخ پرفراز و نشیب ما پیوسته با تغییر شكل و اندكی هم محتوا به حیات خود ادامه داده است. جلد دوم كتاب به تاریخ كودكان پس از اسلام اختصاص دارد. بی‌شك این بخش از تاریخ، به خاطر پراكندگی اسناد نشان از دشواری كار پژوهشگران می‌دهد.
زحمت گردآوری این اسناد نه تنها شاهدی بر فراگیر بودن تحلیل دارد، بلكه شاهدی بر افتخار برای این میهن كهنسال است كه چنین فرهنگ غنی و پرباری داشته است.در دوره اسلامی بیشتر از هر دوره‌ای نویسندگان از اندیشه‌های تربیتی یا فیلسوفانی كه درباره‌ آموزش و پرورش كودك گفته‌اند، سخن به میان می‌آورند. در این باره اندیشه‌های پیشرفته ابوعلی سینا در پرورش كودكان بسیار جالب است. ارائه كتاب‌ها و اسنادی چون موش و گربه عبید زاكانی و بهارستان جامی و یا نخستین فرهنگنامه كودكان و نوجوانان از اسناد جالب توجه كتاب دوم است. همین طور بخش‌بندی تاریخی و تأكید روی دوره صفویه به عنوان دوره‌ای كه فرهنگ شیعی در آموزش و پرورش حاكم می‌شود، جالب است.
ظاهراً نویسندگان این اثر را برای بزرگسالان از قبیل دانشجویان، آموزگاران، پژوهشگران نوشته‌اند. اما در حین خواندن متن و تماس نوجوانان كنارم با این اثر متوجه شدم كه آنها نیز از این اثر استقبال می‌كنند. نوجوانی كه شیفته كتاب شده بود، با هیجان می‌گفت: از این به بعد ما مجموعه‌ای از كار كارگاهی برای تحقیقاتی كه آموزگاران می‌دهند، در اختیار داریم.
وقتی كه از این زاویه به اثر نگاه كردم، پی بردم كه به راستی این اثر می‌تواند در تغییر نگرش كودكان به ادبیات خود چه نقش مؤثری داشته باشد. همچنین آموزگاران و مربیان از مهدكودك تا دبیرستان می‌توانند به بهترین نحو از این مجموعه كتاب‌ها برای آشنایی و سرگرمی و آگاهی دادن كودكان و نوجوانان استفاده كنند و دانشجویان برای كارهای پژوهشی نیز منبع پرارزشی در اختیار دارند و در یك كلام هرجا كه كاری برای كودكان باشد، از رادیو تلویزیون گرفته تا گستره تئاتر و روزنامه‌ها و مجله‌ها و كتابخانه‌ها و حتی بیرون از مرزها كه كودكان ایرانی در دوری از فرهنگ ایران فسرده می‌شوند، این كتاب‌ها می‌توانند در بازسازی فرهنگ ایرانی بسیار كارساز باشند.
افسانه سلطانی آزاد