اسباب بازی، همذات کودک و چون خود او زنده است. رؤیای او را رنگ می زند، ذهن و خیال و خلاقیتش را باروَر می سازد و عامل انتقال فرهنگ می شود. راست است که دختران یونانی در عهد باستان چون به سن قانونی می رسیدند، اسباب بازی هایشان را به معابد می سپردند یا چون موجودی زنده برای خدایان قربانی می کردند.
بیهوده نیست که تاریخ اسباب بازی با تاریخ بشر هم عنان است و ریشه هایش به ماقبل تاریخ می رسد. هزاران سال پیش کودکان مصری از عروسک هایی استفاده می کردند که بال داشتند و اعضای پیکر آنها درست مانند مفاصل بدن آدمی به هم وصل می شد. کودکان یونانی و رومی اسباب بازی هایی داشتند که از موم ساخته شده بود. قدمت اسباب بازی های یافته شده در ایران به ۱۷۰۰ سال پیش از میلاد می رسد. تیروکمان ساده ترین اسباب بازی های دوران کهن است. اما این یک اسباب بازی پسرانه بوده است. اسباب بازی های دختران و پسران در تمام طول تاریخ جدا بوده و هنوز هم فروشگاه های بزرگ اسباب بازی دنیا، بخش اسباب بازی های پسرانه و دخترانه را از هم جدا می کنند. ظاهراً دنیای زن و مرد از هم جداست یا دست کم در دوران کود کی چنین است.
در دائره المعارف فارسی (مصاحب) می خوانیم که انواع اسباب بازی از صدهزار بیشتر و بعضی از آنها مربوط به زمان های ماقبل تاریخ است. صنعت اسباب بازی سازی در قرون میانه آغاز شد و در این امر مخصوصاً توزیع کنندگان آلمانی نقش عمده ای داشتند. کارخانه های اسباب بازی از حدود ۱۸۵۰ تأسیس شد.
اما این صدهزار نوع که دائره المعارف می گوید، مربوط به زمانی است که بازی های رایانه ای نیامده بود. بازی های رایانه ای خود شامل هزاران نوع است که امروزه بیشتر از بازی های دیگر رایج است. پیش از ورود به دنیای تکنولوژی و تصویر، بازی های کودکان عمدتاً با طبیعت سروکار داشت و از طبیعت الهام و مایه می گرفت. بازی های آمیخته با طبیعت مانند یک قل و دوقل که با سنگ بازی می شد، تن و جان را با هم پرورش می داد. یعنی علاوه بر پرورش خیال بر مهارت دست و چشم کودکان می افزود. بازی های دیگری پاهای کودکان را ورز می داد. حالا که وارد فروشگاه های بزرگ اسباب بازی می شویم، به خصوص در آمریکا، اسباب بازی هایی می بینیم که کمتر با طبیعت سروکار دارد و کودکان را بیشتر به جهان ماقبل تاریخ می برد و با دنیای دایناسورها مأنوس می سازد.
دنیای اسباب بازی در آمریکا از هر جای دیگر دنیا شگفت تر است. فروشگاه های عظیمی به کار اسباب بازی مشغولند که در آنها نه تنها کودکان، بزرگ سالان هم ممکن است گم شوند. میلیاردها دلار سرمایه به صورت اسباب بازی در قفسه ها انبار شده است. کودکان می توانند هر قدر دل شان خواست، با این اسباب بازی ها بازی کنند و هیچ کس مانع آنها نمی شود. فقیر و غنی هم ندارد. همۀ بچه ها می توانند از این اسباب بازی ها استفاده و عقدۀ دل خود را خالی کنند. اسباب بازی ها چندان پیچیده شده است که سر درآوردن از آنها زمان ِ زیاد می خواهد. علاوه بر فروشگاه های اسباب بازی، کتاب فروشی های بزرگ نیز با بخش اسباب بازی خود کودکان را جذب می کنند. اقتصاد اسباب بازی در آمریکا اقتصاد بزرگی است که شاید با هیچ جای دنیا قابل قیاس نباشد. سالانه به میلیاردها دلار سر می زند. فقط در سال ۲۰۰۵ آمریکایی ها ۲۲.۹ میلیارد دلار صرف خرید اسباب بازی کرده اند. اما این اسباب بازی ها در آمریکا تولید نمی شود. ۷۵ درصد آنها از چین می آید.
در حالی که اسباب بازی های قدیمی به وسیلۀ پدر و مادرها یا خود بچه ها طراحی می شد، بازی های رایانه ای توسط شرکت های بزرگ طراحی می شود. با آمدن بازی های رایانه ای بسیاری از بازی های قدیمی از میان رفته اند. عروسک های سخنگو از قرن نوزدهم به بازار آمد، اما ا کنون دنیای اسباب بازی چنان پیچیده و رنگین شده که سخن گفتن از ساده ترین کارها شده است. با وجود این، آن دسته از اسباب بازی ها که از سنگ و سفال و گل یا از پارچه ها و نخ های کهنه و ظروف شکسته ساخته می شد، خیال انگیزتر از همۀ اسباب بازی هایی بود که امروزه به مدد تکنولوژی در کارخانه ها ساخته می شود.
هنوز تصور پخت وپز غذا در همان ظروف خیالی که از سفال و گل ساخته شده و سرو کردن آن برای مهمانان در گوشۀ حیاط یا بر روی چمن، از پخت وپز آنها در یک آشپزخانه واقعی و سرو کردن آنها در ظروف چینی برای کودکان دلپذیرتر است. چرا که خیال واقعی تر از صحنۀ واقعی زندگی است. دختر برادر من که حالا دکترایش را هم گرفته، ملافه کهنه و پاره پوره ای دارد که از زمان کود کی برایش به یادگار مانده است. او این ملافه را که به نوعی اسباب بازی دوران شیرخوارگی اش بوده و با آن رؤیا می بافته و می خوابیده و بیدار می شده، هنوز با خود دارد و حاضر نیست آن را با بهترین جواهرات عوض کند.
بسیارند بزرگ سالانی که با دیدن بازیچه های دوران کودکی شان دوباره کودک می شوند؛ اسباب بازی هایی که برای کسی دیگر می تواند اشیاء بیهوده و بدردنخور باشد، آنها را به شور و شعف می آورد و به گذشته های دور می برد. نمونه های بسیاری از این اشیا را می شود در موزۀ مجازی اسباب بازی های مؤسسۀ پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان ایران دید. در این موزه از بازیچه های سنتی ایران گرفته تا اسباب بازی های کارخانه ای گردآوری شده که هر کدام برای کودکی شادی آفریده است. بخشی از این موزۀ مجازی به بازیچه هایی اختصاص دارد که خود کودکان در تهران و شهر و روستاهای دیگر ساخته اند. دکتر زرتشت هوشوَر که سال هاست در زمینۀ تاریخ اسباب بازی ها پژوهش می کند، بسیاری از بازیچه های دوران گذشته را بازسازی و به این موزه اهدا کرده است: ماشین های چوبی به شکل ماشین های عهد محمدعلی شاه قاجار، سوت های گِلی، لیوان های فلزی که حکم تلفن را برای کودکان داشته، فرفره های دگمه ای و غیره.
مؤسسۀ پژوهشی تاریخ ادبیات کودک یک نهاد مردم نهاد است که سال ۱۳۷۹ توسط پژوهشگران ادبیات کودک تأسیس شد. این مؤسسه که قادر به خریداری محلی برای نمایش اسباب بازی هایش نبود، در تارنمای خود یک موزۀ مجازی ساخت و داده ها و بازیچه ها را همان جا قرار داد. توضیحات بیشتر در بارۀ این موزه را می توانید در گزارش مصور این صفحه که شوکا صحرایی ساخته است، از قول زهره قایینی، پایه گذار مؤسسه، و دکتر زرتشت هوشوَر بشنوید.
