زمستان - ۱۳۸۳
مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، نهادی غیردولتی است که در سال ۱۳۷۹ پایه گذاشته شد. این نهاد از سوی پژوهشگرانی بنیاد نهاده شده است که کار پژوهش تاریخ ادبیات کودکان را در سال ۱۳۷۶ به شکل فردی آغاز کردند و اکنون در چارچوب این مؤسسه با بیش از ۵۰ عضو در تهران و شهرهای بزرگی چون اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز، یزد، اهواز و قم به کار خود ادامه می‌دهند. دفتر این مؤسسه در تهران است. شیوه همکاری با این مؤسسه به دو شکل: کار رسمی و کار داوطلبانه است.
طرح موضوع
در جهان امروز برپایه‌ی نگرش توسعه پایدار و بالا بردن سطح آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان از راه‌ها و ابزارهای گوناگونی برای آشنایی آنان با میراث فرهنگی جامعه خود بهره گرفته میشود. این کار سبب میشود که کودکان و نوجوانان به پاسداشت فرهنگ ملی خود علاقه‌مند شوند و در پی آن رفتارهای مسئولیت‌پذیرتری که نشانه رشد شهروندی و دموکراسی است، انتخاب کنند. گسترش فرهنگ موزه‌ای یکی از راه‌های موثر برای بالا بردن درک پدیده‌های فرهنگی در این گروه از مخاطبان است.
از این رو مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان که کار پژوهش‌های بنیادی در زمینه ادبیات کودکان را در ایران برعهده دارد، باارزش‌ترین گنجینه‌ی تاریخی شامل آثار و اسناد ادبیات کودکان از دوره مشروطه تا سال ۱۳۵۷ را گردآوری کرده است.
ساختار موزه‌ی ملی - تخصصی
این مجموعه با چهار کاربری طراحی میشود: موزه، پژوهشی، اطلاع‌رسانی، تفرجگاه
الف) موزه ملی- تخصصی تاریخ ادبیات کودکان ایران
موزه جایگاه همه‌گونه سندهای تاریخی (نوشتاری، دیداری، شنیداری) از وضعیت و جایگاه کودکان و نوجوانان، ادبیات کودکان، آموزش و پرورش، آثار و زندگی دست‌اندرکاران ادبیات کودکان ایران: پژوهشگران، استادان آموزش و پرورش که نظریه‌هایی درباره‌ی ادبیات کودکان داشته‌اند، نویسندگان، مترجمان، تصویرگران، منتقدان، روزنامه‌نگاران،... خواهد بود.
ب) پژوهشکده‌ی تاریخ ادبیات کودکان ایران
روند شناسایی و گردآوری منابع مطالعاتی در داخل و خارج از کشور و تجزیه و تحلیل یافته‌های خام در حوزه‌ی موضوعی موزه، هیچ‌گاه به پایان نخواهد رسید. پیش‌بینی واحدی پژوهشی در موزه، هم به حفظ هر چه بهتر منابع موجود کمک خواهد کرد و هم تاثیر بسزایی در رشد و توسعه‌ی مجموعه در راستای موضوعی کودک و نوجوان خواهد داشت. پشتیبانی اطلاعاتی موزه، کتابخانه و مرکز اطلاع‌رسانی؛ برنامه‌ریزی و برگزاری همایش‌های تخصصی و شرکت در همایش‌های داخلی و بین‌المللی، از دیگر فعالیت‌های این پژوهشکده خواهد بود.
ج) مرکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌ی تحقیقاتی- تاریخی موزه
زندگی هر مجموعه‌ی فرهنگی در گروی ارتباط تنگاتنگ مجموعه با جامعه‌ی مخاطبان، فارغ از محدودیت‌های مکانی، زبانی و زمانی است، و اطلاع‌رسانی رکن اول در حرکت‌های فرهنگی پایدار است. اطلاع‌رسانی درباره‌ی موجودی موزه و فعالیت‌های آن که ماهیتی ملی- تخصصی دارد، اما موجودیت آن در مکانی مشخص طراحی شده، امری اجتناب‌ناپذیر است. برای برقرای ارتباط با جامعه‌ی مخاطب باید از کلیه ابزارهای اطلاع‌رسانی و تبلیغاتی مناسب بهره برد تا با توجه به تنوع مخاطبان و تنوع موضوع، بالاترین دریافت اطلاعاتی از موزه در سطح ملی و فراملی تامین شود.
- کتابخانه‌ی تحقیقاتی- تاریخی موزه: این کتابخانه کار شناسایی و گردآوری منابع نوشتاری و تصویری ادبیات کودکان را به عهده خواهد داشت و از کلیه منابع نوشتاری و تصویری نمایش داده شده در سالن‌ها نسخه‌ای در کتابخانه قرار خواهد گرفت تا پژوهشگران به اصل منابع و اطلاعات بیشتر در حوزه‌ی ادبیات کودکان و نوجوانان دسترسی داشته باشند. همچنین بخشی از کتابخانه به مجموعه‌ی افسانه‌شناسی ایرانی اختصاص داده خواهد شد.
- مرکز اطلاع‌رسانی موزه: در این مرکز با استفاده از فناوری‌های ارتباطی– اطلاعاتی، امر اطلاع‌رسانی درباره فعالیت‌های موزه و موضوعات تحت پوشش آن در سطحی گسترده‌تر (ملی و فراملی) تعریف میشود. از اولین طرح‌ها می‌توان به وب سایت موزه (در دو بخش برای کودکان و برای بزرگسالان به دو زبان فارسی و انگلیسی)، بانک اطلاعات ادبیات کودکان و نوجوانان، کتابخانه‌ی دیجیتالی ادبیات کودکان و نوجوانان، موزه‌ی مجازی فرهنگ و ادبیات کودکان و نوجوانان و نشریه‌ی تخصصی- خبری الکترونیکی دو زبانه (فارسی– انگلیسی) اشاره کرد:
- وب سایت: این وب سایت وظیفه‌ی اطلاع‌رسانی و معرفی موزه‌ی ملی- تخصصی تاریخ ادبیات کودکان ایران را به عهده خواهد داشت و درگاه ورود موزه به شاهراه‌های اینترنتی و جامعه جهانی و اطلاعاتی و همچنین درگاه ورود همه‌ی دوستداران فرهنگ و ادب کودکان و نوجوانان ایرانی از دیگر نقاط به دنیای جذاب حوزه‌ی تمدنی ایران خواهد بود.
- موزه مجازی فرهنگ و ادبیات کودکان و نوجوانان: این موزه به منظور نمایش نمونه‌هایی از فرهنگ و ادبیات کودکان و نوجوانان؛ آشنایی با فرهنگ و ادبیات کودکان و نوجوانان حوزه‌ی تمدنی ایران از طریق جلوه‌های دیداری و بالا بردن درک دیداری از این فرهنگ و پرکردن اوقات فراغت کودکان، نوجوانان و بزرگسالان، طرح موزه‌ی مجازی کودک ایران ( با اولویت ادبیات کودکان، آموزش و پرورش، بازی‌ها و بازیچه‌های کودکانه و پوشش تاریخی کودک) برای کسانی که به دلیل بعد مسافت (داخل و خارج از ایران) قادر به بازدید حضوری از مجموعه نیستند طراحی میشود.
د) تفرجگاه
امکان حضور در فضاهای فرهنگی- هنری که به نوعی با تفریح و سرگرمی همراه باشند، همیشه مورد استقبال کودکان و نوجوانان و بزرگسالان در تمامی گروه‌های سنی و طبقات اجتماعی بوده است. شکستن فضاهای خشک آموزشی و سکوت فضاهای فرهنگی– هنری و ارائه‌ی برخی اطلاعات فرهنگی در فضاهای باز می‌تواند بسیار جذاب و گیرا باشد. توجه به ایجاد این فضای باز و طراحی باغ موزه، از این فکر نشات می‌گیرد.
اجزای اصلی موزه
باغ موزه (فضای خارجی)
فضای سبز بوستان در چند بخش طراحی خواهد شد: پارک و گذرگاه‌های عمومی، بازی‌سرای عمومی، میدانگاه بازی‌های نمایشی (آمفی تئاتر روباز) و فضای سرویس‌های اطلاعاتی و بهداشتی.
بوستان و گذرگاه‌های عمومی
در محوطه‌ی پارک تندیس شخصیت‌های برجسته ادبیات کودکان، و آموزگاران بزرگ ایران نصب خواهند شد. این فضا که از ورودی بوستان تا بنای موزه امتداد خواهد داشت، بازدید کنندگان را گام به گام به قلب تاریخ راهنمایی می‌کنند (ترتیب چیدمان تندیس‌ها از تاریخ معاصر نزدیک در ورودی تا تاریخ باستان است که به بنای موزه منتهی میشود).
بازی‌سرای بیرونی
بازی سرا محل اجرای بازهای قدیمی و سنتی ایرانی است. در سرزمین پهناور و کهنسال ایران، با وجود تنوع در آب و هوا و گوناگونی ریشه‌های فرهنگی، بازی و سرگرمی رایج در میان مردم نیز از تنوع و گستردگی برخوردار است. هیچ کس نمی‌داند این بازی‌ها و سرگرمی‌ها از چه زمان و از کجا آغاز شده‌اند و چه کس یا کسانی آغازگر آن‌ها بوده‌اند. در لابه‌لای متون قدیمی شاعران و نویسندگان برخی از این بازی‌ها ضبط شده‌اند که دلالت بر دیرینگی شماری از آن‌ها دارد. این بازی‌ها همانند قصه‌ها و افسانه‌ها، متل‌ها و ترانه‌ها و آداب و رسوم و اعتقاد‌های رایج در میان مردم، نشانه‌هایی از حیات فرهنگی جامعه به شمار می‌آیند و گستردگی و گوناگونی آن‌ها نشانگر ژرفا و غنای فرهنگی جوامع تلقی میشود. در بازی سرای بیرونی سعی خواهد شد بر اساس مستندات موجود، به برخی از بازی‌ها پرداخته شود. کودکان و نوجوانان با حضور راهنما می‌توانند بازی‌های گروهی قدیمی را تجربه کنند (همچون: آب اومد، کدوم آب، آسیاب بچرخ، آسیاب بشین، آفتاب مهتاب چه رنگه؟، عمو زنجیرباف، آی تخم مرغ گندیده، الک دو لک،...). اسباب‌بازی‌ها، ابزار بازی‌های گروهی، اسناد نوشتاری و دیداری،... و فضاسازی برخی از بازی‌ها که در فضای بسته بازی می‌شده است در تالار بازی‌ها به نمایش در خواهند آمد.
بازی‌های نمایشی سنتی
بازی‌های نمایشی که معمولا در میهمانی‌ها و جشن‌های عمومی اجراء می‌شوند بخشی دیگر از بازی‌ها برای پر کردن اوقات فراغت کودکان و بزرگسالان بودند. اجرای اینگونه بازی‌های نمایشی در مناسبت‌های ویژه و برنامه‌ریزی شده، در آمفی تئاتر روباز باغ انجام خواهد شد.
موزه‌ی سرپوشیده ( سالن‌های داخلی)
در سالن‌های اصلی موزه اشیاء و منابع مربوط به ادبیات، آموزش و پرورش، وضعیت و جایگاه کودکان، و... به ترتیب سیر تاریخی به نمایش گذاشته خواهند شد.
الف) ادبیات شفاهی کودکان
در دوران باستان، ادبیات ریختی شفاهی داشت. در ایران بخش بزرگی از ادبیات شفاهی، ادبیات ویژه‌ی کودکان است که در فرهنگ سنتی ما، پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد. ادبیات شفاهی ویژه‌ی کودکان، سازگار با درک و فهم کودکان و ذوق و نیازهای آن‌ها به زبان‌ها و گویش‌های مردم پدید آمده و کالبدهایی گوناگون از نثر و نظم، تا ترانه و افسانه پیدا کرده‌اند این بخش از چند تالار تشکیل میشود:
۱. تالار لالایی‌ها
لالایی گونه‌ای از ادبیات کودکان و از جنس ادبیات موقعیتی است. لالایی‌ها کاربردی هستند و تنها هنگام آرامش بخشیدن به کودک او را از دنیای بیداری به دنیای خواب می‌برند. لالایی‌ها از بدوی‌ترین آثار موسیقی جهان هستند و گاه فقط شکل صوت دارند.
در این تالار اسناد نوشتاری، شنیداری و دیداری از لالایی‌های اقوام مختلف ایرانی همراه با ابزارهایی همچون گهواره و ننو به نمایش گذاشته خواهند شد. بازسازی فضای خواباندن یک کودک توسط مادر یا لله در ننو یا گهواره و پخش لالایی‌های اقوام به زبان‌ها و لهجه‌های گوناگون ایرانی از راه گوشی، از دیگر جاذبه‌های این تالار خواهد بود.
۲. تالار قصه‌گویی سنتی
در جامعه‌های سنتی، کودکان با شنیدن متل‌ها، چیستان‌ها و قصه‌ها از زبان مادران، مادربزرگ‌ها، پدران و پدربرزگ‌ها با پدیده‌های طبیعی دنیای پیرامون و ویژگی‌های فرهنگ جامعه آشنا می‌شوند. فرهنگ مردم و ادبیات شفاهی را دو گروه از راویان منتقل می‌کردند. دسته نخست، راویان غیر حرفه‌ای بودند که بنا به ذوق و پسند خود، آنچه را که در سینه داشتند در آیین‌های گوناگون روایت می‌کردند. اما گروه دوم که راویان حرفه‌ای بودند. تنها از راه روایتگری زندگی خود را می‌گذراندند. سندهای به دست آمده، نشانگر وجود راویان حرفه‌ای در زمان‌های دور است. در این دوران افرادی بوده‌اند که به طور حرفه‌ای به کار نقل و روایت ادبیات می‌پرداخته‌اند. آن‌ها از حافظه‌ایی نیرومند و بیانی شیوا برخوردار بودند و به یاری بیان و تصویرهای زبانی و حرکت صورت و دست‌ها، مخاطبان را شیفته می‌کردند. در ایران کهن، به این افراد گوسان می‌گفتند. روایت افسانه‌ها و داستان‌های اسطوره‌ها و ایزدان همراه موسیقی، بخشی از آموزش رسمی کودکان در ایران پیش از اسلام بوده است. از عصر صفوی بازار نقال‌ها و قصه‌گویان، تعزیه خوانان گرمتر شد که در میدان‌ها و قهوه‌خانه‌ها همراه با پرده‌های نمایشی به قصه‌خوانی و نقالی می‌پرداختند. گروهی از آن‌ها، راویان داستان‌های حماسی شاهنامه بودند. دسته‌ای داستان‌های تاریخی و افسانه‌ای مانند اسکندرنامه را باز می‌گفتند و دیگران داستانسرای حماسه‌ها و رویدادهای تاریخی، افسانه‌ای و دینی مانند حمره‌نامه بودند. بدون شک بسیاری از افسانه‌های عامیانه را زن‌ها روایت کرده‌اند یکی از قصه‌گویان برجسته دوران اخیر که نام او در تاریخ آمده، پیرزنی به نام مشدی گلین خانم است. قصه‌گویی حتی در این اواخر هیچ‌گاه در سرزمین ایران که سنت شفاهی گسترده و عمیقی دارد، به فراموشی سپرده نشد. امروز نیز نقالانی در قهوه‌خانه‌ها و جاهای دیگر به روایت داستان‌های حماسی می‌پردازند. این قصه‌گوها را مرشد می‌گویند. گروه دیگر از نقالان هم در گذشته در فضای باز یا بسته، پرده خوانی می‌کردند. دو روز پس از آغاز به کار رادیو، صبحی (فضل... مهتدی) نخستین داستان خود برای کودکان از رادیو برای کودکان نقل کرد. صبحی در مدت ۲۲ سال ۳۵۲۱ جلسه قصه گفت. و یک میلیون و نیم بچه به قصه‌های صبحی گوش دادند. برنامه ظهر جمعه یکی از برنامه‌های ثابت و پرطرفدار رادیو بود.
در این تالار ابزارها و سندهای نوشتاری، شنیداری و دیداری به جای مانده در این زمینه به نمایش درخواهد آمد. غرفه‌هایی برای معرفی قصه‌گویان بنام ساخته خواهند شد و قصه‌گویان در فضاهای بازسازی شده به قصه‌خوانی زنده می‌پردازند.
۳. تالار نمایش
نخستین تماشاخانه‌های عمومی در فضای بوستان‌ها شکل گرفت و سنگ بنایی شد برای تماشاخانه‌های عمومی بسته با سکو و پرده و به شیوه‌ای اروپایی به ویژه ایتالیایی. گاه نمایش‌ها به شکل خصوصی در خانه‌ها اجرا می‌شد که هدف آن‌ها همسان با نمایش‌های عمومی بود. شمار نمایش‌ها از سال۱۳۰۰ در ایران رو به فزونی گذاشت. نخستین حرکت‌ها برای اجرای نمایش ویژه کودکان از آموزشگاه‌ها آغاز شد. در دوره زمانی ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰ ادبیات نمایشی کودک و نوجوان بیش از دیگر گونه‌های ادبیات کودکان با آموزش و پرورش گره خورد و اجرای نمایش پیوسته در فهرست فعالیت‌های فرابرنامه درسی کودکان و نوجوانان در کودکستان‌ها، دبستان‌ها و دبیرستان‌ها گنجانده می‌شد. این پدیده را بیش از همه می‌توان برآیند رشد تئاتر نو در ایران، گرایش گسترده مردم طبقه‌ی میانه به هنر تئاتر، و تاثیرگذاری آموزشی و هنری این مقوله در مدرسه‌ها دانست. به ویژه اینکه در دوره رضاشاه و در دوره نخست حکومت محمدرضا شاه که هنوز تلویزیون به ایران نیامده بود، تئاتر در کنار سینما یکی از سرگرمی‌های اصلی مردم شهری بود. نمایش‌هایی که در مدرسه‌ها و سالن‌های شهر اجرا می‌شدند، گونه‌های مختلفی از ادبیات نمایشی را دربر می‌گرفتند. شماری از نمایشنامه‌هایی که برای کودکان و نوجوانان به اجرا در می‌آمدند، برگرفته از نمایشنامه‌ها یا داستان‌ها و افسانه‌های کشورهای دیگر بودند که به فارسی ترجمه و به شکل کتاب منتشر شده بودند. برخی از افسانه‌های عامیانه ایرانی نیز در این دوره در قالب نمایشنامه کودکان بازنویسی شدند. گاه در برخی مدرسه‌ها، زندگینامه‌هایی از بزرگان که می‌توانستند در دادن الگوهای زندگی بهتر کودکان را یاری کنند، به شکل نمایش به روی صحنه می‌رفتند. آثار کلاسیک ادبیات ایران، به ویژه حکایت‌های سعدی که دارای پند و اندرز بودند، یا موش و گربه عبید زاکانی نیز، بارها به شکل نمایش برای کودکان و نوجوانان به اجرا درآ‌مدند. نمایشنامه‌های تاریخی و اساطیری، به ویژه داستان‌های برگرفته از شاهنامه، همواره با توجه و استقبال کودکان و نوجوانان روبه‌رو می‌شدند. نمایش عروسکی از جمله گونه‌های نمایشی بود که در این دوره به سبب دلبستگی و علا‌قه‌ی کودکان به آن، کما بیش به کار خود ادامه داد.
در تالار نمایش همه‌ی اسناد نوشتاری، شنیداری و دیداری در این زمینه به نمایش در خواهند آمد. آگهی‌های اولین نمایش‌های اجرا شده، عکس از اجرای نمایش، پخش صوتی تعدادی از نمایش‌ها از طریق گوشی، بازسازی چند صحنه نمایش سنتی کودکان، بازسازی و یا تهیه‌ی تعدادی از عروسک‌های نمایشی، ارائه‌ی کتابهای نمایشنامه، ایجاد غرفه‌ی خاص دست‌اندرکاران ادبیات نمایشی و بازسازی فضاها و شخصیت‌های افسانه‌ای ایرانی، فضای این تالار را شکل خواهد داد.
ب) ادبیات نوشتاری کودکان
در این بخش آثار ارزشمند نوشتاری از اولین نسخه‌های خطی، چاپ سنگی، سربی و چاپ جدید ارائه خواهند شد.
۱. تالار تالیف
سالن ادبیات کودکان به زبان فارسی، ویژه‌ی آثار گرانبهای نوشته شده پیش از اسلام و نیز به ویژه از دوره‌ی مشروطیت به بعد است. به سبب گستردگی در این بخش تنها آثاری با ارزش‌های بالای تاریخی همچون آثار ویژه‌ی دوره مشروطیت، آثار جبار باغچه‌بان، عباس یمینی شریف، دولت‌آبادی، محمود کیانوش و چهره‌های برجسته دیگر به نمایش در می‌آیند. در این بخش نیز برجسته‌ترین شخصیت‌ها همچون باغچه‌بان، بهرنگی و دیگران دارای غرفه‌ی اختصاصی هستند.
۲. تالار ترجمه
طرح سالن ادبیات ترجمه ویژه‌ی روند ترجمه در ادبیات کودکان ایران از زبان های اروپایی و غیر اروپایی به همراه کتابهای ترجمه شده کودکان از دوره مشروطه به بعد، همراه با تصویرهایی از مترجمان، و هر نوع سند دیگر در این زمینه است. در این بخش نیز غرفه‌های ویژه‌ای برای مترجمان برجسته‌ی ادبیات کودکان ایران طراحی خواهند شد.
۳. تصویرگری ادبیات کودکان
در گذشته، نقالان و قصه‌گویان بیشتر در مکان‌های همگانی و گذرگاه‌های پر رفت آمد شهر معرکه می‌گرفتند. نقالان، پرده‌ی طومار مانند نقل را که بر روی آن نقش‌هایی دنباله‌دار نقاشی شده بود، در گوشه‌ای از میدان یا گذر می‌آویختند. و رویدادهای نقش شده را با صدایی گیرا نقل می‌کردند. پرده‌خوانی را که نوعی روایت تصویری است، می‌توان ریشه و خاستگاه اولیه‌ی داستان‌های تصویری امروز به شمار آورد. در دوره قاجار نوعی نقاشی روایی رنگ و روغنی با درونمایه‌های رزمی، بزمی و مذهبی به نام نقاشی قهوه‌خانه‌ای به دست هنرمندانی مکتب ندیده پدید آمد. نخستین تصویرهایی که پیش از ورود صنعت چاپ به ایران و انتشار اولین کتابهای کودکان، به دست شاگردان مکتب‌خانه رسید، باسمه‌هایی بود که با قالب‌های چوبی دستی بر روی کاغذ چاپ می‌شدو مکتب داران به هنگام عید به کودکان هدیه می‌دادند. به همین سبب، اینگونه تصویرها عیدی‌سازی نامیده می‌شد. در آغاز پیدایش صنعت چاپ سربی تصویرهای کتاب به دو شیوه کندن تصویر روی ورقه‌های روی یا مس و یا کندن تصویر بر روی ورقه‌های چوب سخت و بادوام انجام می‌شد. چاپ سربی جای خود را به چاپ سنگی داد. در چاپ سنگی، نقاش می‌توانست با مرکب چاپ، تصویرهای زیبایی بسازد و به آسانی آن‌ها را بر روی سنگ و سپس بر روی کاغذ بیاورد. کتاب‌هایی که در سامانه نو آموزشی برای آموزش کودکان منتشر می‌شد در سنجش با کتابهای مکتبخانهای از کیفیت چاپ و تصویر بالاتری برخوردار بودند. با گذشت زمان نویسندگان و ناشران به سبب اهمیت تصویر در کتابهای کودکان، نقاشان یا تصویرگران توانا را که در این رشته آموزش دیده بودند به کار گرفتند. سبک تصویری کتابهای این دوره مانند کتابهای مکتبخانهای آمیزه‌ای از سبک مینیاتور، قهوه‌خانه‌ای، پشت‌شیشه‌ای، قاجاری و فرنگی است.
سالن تصویرگری کتابهای کودکان ویژه‌ی روند تاریخی تحول تصویرگری کتابهای کودکان و معرفی چهره‌های مطرح در این زمینه است. در این سالن، غرفه‌های ویژه‌ای برای تصویرگران برجسته ادبیات کودکان ایران طراحی خواهد شد.
۴. تالار مطبوعات
همزمان با آغاز انتشار روزنامه‌ها و مجله‌های فارسی، سرپرستان و سردبیران این نشریات برای افزایش مخاطبان خود، به جلب خوانندگان جوان و نوجوان پرداختند و کوشیدند به بخشی از نیازهای آنان پاسخ گویند. در پایان این دوره، با گسترش مطبوعات و توجه روز افزون روزنامه‌نگاران به نسل جوان، در سال‌های ۱۲۹۶-۱۲۹۹ اولین مجله‌های ویژه نوجوانان منتشر شد. با رشد دیدگاه‌های روان‌شناختی و پیوند آن با آموزش و پرورش، توجه به مخاطب کودک و نوجوان در نشریه‌های بزرگسالان بیشتر شد تا جایی که برخی مطبوعات، صفحه‌ها و ستون‌هایی ویژه کودک و نوجوان باز کردند. این حرکت، راه انتشار نشریه‌های کودکان را هموار کرد. با پدید آمدن ستون یا صفحه‌های ویژه کودکان و نوجوانان، فرصتی برای برخی از نویسندگان، شاعران، مترجمان و تصویرگران پدید آمد که برای کودکان کارکنند و رفته رفته ادبیات روزنامه‌ای شکل گرفت و این درک همگانی پدید آمد که گروه‌های مختلف جامعه نیازهای متفاونی دارند و باید به این نیاز‌ها در نشریه‌های ویژه مخاطبان گوناگون، پاسخ داد. به ویژه فرهنگیان و مربیان برای ترویج نظریه‌های خود درباره کودکان و نوجوانان، به انتشار مجله‌های کودکان پرداختند.
تالار نشریات و روزنامه‌های خاص کودکان، به نمایش نخستین نشریات بزرگسالان با ستون یا صفحه‌ی خاص کودکان و نشریات خاص کودکان، روند تحول تاریخی مطبوعات کودکان و معرفی چهره‌های مطرح در این زمینه اختصاص دارد. در این بخش نیز غرفه‌های ویژه‌ای برای صاحبان امتیاز، سردبیران، روزنامه‌نگاران، نویسندگان، شاعران، مترجمان و تصویرگران برجسته‌ی مطبوعات کودکان ایران طراحی خواهد شد.
۵. تالار ناشران و صنعت چاپ
تا پیش از گسترش صنعت چاپ، کودکان توده مردم از داشتن کتاب بی‌بهره بودند. با برپایی نخستین چاپخانه‌های دولتی و خصوصی در ایران، زمینه‌های انتشار گسترده کتابهای کودکان به وجود آمد. چاپخانه سنگی دارالفنون که از اواخر ۱۲۳۰ش. آغاز به کار کرد از جمله چاپخانه‌های دولتی بود که برای آموزش کودکان و نوجوانان کتابهای بسیاری با کیفیت خوب به چاپ رساند. چاپخانه میرزا علی اصغر خان، از پرکارترین ناشران خصوصی آن دوران نیز کتابهای زیادی برای کودکان منتشر کرد.
در این تالار مجموعه‌ی آثار منتشر شده توسط ناشران و چاپخانه‌های دولتی و خصوصی فعال و مطرح در این زمینه از دوره مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ به نمایش در خواهد آمد. این تالار در کل بازگو کننده‌ی وضعیت نشر کتابهای کودکان و نوجوان در یک سیر تاریخی و نمایش دامنه کیفی و کمی کار و گرایش موضوعی هر ناشر است. در این تالار، اسنادی از قراردادهای تالیف، ترجمه، تصویرگری، چاپ و توزیع و تصویرهایی از چاپخانه‌های فعال و زندگینامه‌ی ناشران و چاپخانه‌داران به نمایش در خواهند آمد. افزون بر این، به منظور آشنایی با ابزارهای چاپ دستی، چاپ سنگی و کتاب سازی سنتی ایرانیان، در بخشی از سالن، تصاویر و دستگاه‌های صنعت چاپ به نمایش درخواهند آمد.
ج) آموزش و پرورش
۱. مکتب‌خانه و ادبیات مکتبخانهای
مکتب به عنوان نهادی همگانی، سیمای دگرگون‌شده‌‌ای از آموزش ابتدایی در کاخ‌‌ها و خانه‌های بزرگان بود. اما از پایان سده اول هجری به اسنادی بر می‌خوریم که نشان دهنده‌ی وجود مکتب‌خانه‌های بزرگ هستند. نوشته‌ای درباره مکتب‌خانه ابوالقاسم بلخی و آموزش ۳ هزار دانش آموز وجود دارد. چنین شمار بزرگی از دانش آموزان، نشان می‌دهد که مکتب‌خانه های بزرگ در پایان سده نخست و آغاز سده دوم هجری تازه بنیاد یافته بودند. در مکتب‌خانه در کنار آموزش قرآن، خواندن و نوشتن نیز می‌آموختند. در آن دوران آموزش و پرورش مکتبخانهای شیوه فراگیر آموزشی بود
در این سالن آثار چاپ سنگی ادبیات مکتبخانهای، عکس و تندیس‌هایی از مکتب‌داران و شاگردان، به همراه ابزارهای ویژه‌ی مکتب‌خانه، همچون لوح آموزش، چوب و فلک، طبلک مکتب،... برای نمایش ارائه خواهند شد.
۲. آموزش و پرورش سنتی و نو (اسناد و شخصیت‌ها)
با گسترش آموزشگاه‌های میسیونرهای مذهبی اروپایی و آمریکایی، برخی روشنفکران که نگران چیرگی فرهنگ غرب و کاهش نفوذ زبان فارسی بودند، بر این نکته پای فشردند که ایرانیان خود باید به بنیانگذاری آموزشگاه‌های نو بپردازند. پس از انقلاب مشروطه، با بهبود نسبی وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و افزایش شهرنشین‌‌ها کودکان قشر میانی جامعه اندک اندک از صف نیروی کار ارزان بیرون آمدند و به آموزشگاه‌های نو رفتند. با تصویب اصل نوزدهم متمم قانون اساسی، نظارت بر سامانه‌ی آموزشی بر عهده‌ی دولت قرار گرفت واداره‌ی آن به یک سازمان متمرکز یعنی وزارت علوم واگذار شد. نخستین آموزشگاه رسمی ایران، مدرسه‌ی دارالفنون بود. میرزا حسن رشدیه، پایه‌گذار آموزشگاه‌های نو در ایران تلاش بسیار کرد تا آموزش ابتدایی را به قالبی نو درآورد.
در این سالن تصاویری از پایه‌گذاران سامانه‌ی آموزش و پرورش نو، به شکل تندیس، عکس، طرح و یا ارائه‌ی اسناد نمایش داده می‌شوند و برای چهره‌های برجسته‌‌ای همچون رشدیه، باغچه‌بان،... غرفه‌های ویژه طراحی خواهند شد. اولین کتابهای درسی، پوشاک خاص مدارس، میز و نیمکت‌ها، جعبه شنی (که برای تمرین نوشتن حروف در مدارس آسوری بکار می‌رفته است)،... از دیگر نمادهای این سالن است.
د) مواد دیداری- شنیداری
۱. انتشارات دیداری - شنیداری
مجموعه‌ی مواد به نمایش در آمده در این سالن، اولین منابع دیداری- شنیداری برای کودکان‌اند که شامل: صفحه‌ی گرامافون، نوارهای صوتی (داستان و شعر)، فیلم، فیلم استریپ، نقشه‌ی جغرافیایی، و... میشود.
۲. اسباب‌بازی
اسباب‌بازی‌ها و بازیچه‌های گروهی، بخشی از میراث فرهنگی ایران‌اند. نمایش اسباب‌بازی‌های دوران باستان همچون سوت‌سوتک و ارابه‌های بازی (تهیه مولاژ) تا اسباب‌بازی‌های دست ساز دوران مشروطه و اسباب‌بازی‌های کارخانه‌ای روزگار نو برای دختران و پسران هر کدام بازگوکننده‌ی روند حرکت تاریخی این بازیچه‌ها و تنوع آن‌هاست. توجه به منابع نوشتاری که در آن‌ها به بازی‌های کودکانه و بازیچه‌ها اشاره شده است، و بازسازی برخی بازی‌ها که در فضای بسته انجام می‌شده‌اند، همانند: جمجمک برگ خزون، اتل متل توتوله، عروسک بازی،... و بازسازی برخی از شیوه‌های شروع بازی و یارگیری از جمله مدخل‌های اطلاعاتی‌اند که در این تالار به نمایش درخواهند آمد.
۳. اشیای موزه‌ای
اشیاء موزه‌ای شامل همه‌ی تندیس‌های بازمانده از دوران باستان از کودکان، همچون نقش مادر و کودک بر روی نگین انگشتری، لوح‌های گلی مشق کودکان، مجسمه آل (رباینده کودکان)، نقش پیشکش کردن کودکان به خدایان روی جام حسنلو، تا انواع گهواره‌ها و ننوها، نوشت افزارها، و... است که نشان از زندگی اجتماعی کودکان و نوجوانان دارند و یا توسط آنان بکار گرفته می‌شده‌اند. شناسایی و تهیه‌ی مولاژ از نمونه‌های باستانی برای آشنایی ملموس‌تر کودکان و نوجوان با این اشیا، از اهداف ایجاد این تالار است.
۴. پوشاک کودکان و نوجوانان
به گواهی مدارک ثبت شده تاریخی و آثار باستانی و نمونه‌های بازمانده، مردم ایران زمین از دوران کهن به پوشاک خود ارج فراوان می‌نهادند و کمال ذوق و ابتکار را در پدید آوردن جامه‌های زیبا و برازنده و زیورهای گوناگون، به کار می‌بردند. کفش چرمی بچگانه در کاوش‌های باستان‌شناسی در قلعه شاه دژ مربوط به ۱۲۰۰ سال پیش به دست آمده و نقش تن‌پوش کودکان روی مهرهای گنجینه‌ی سیحون، عکس‌هایی از پوشاک کودکان فرادست و فرو دست در دوران قاجار و نمونه‌های به جای مانده از پوشاک رسمی (فرم مدارس) و غیررسمی کودکان در دوره‌ی پهلوی اول و دوم، برخی از اطلاعات موجود درباره پوشاک کودکان و نوجوانان‌اند. نوع پوشاک کودکان به لحاظ جنس، رنگ، تزئینات با توجه به گروه سنی، طبقه اجتماعی، محیط جغرافیایی، اقوام مختلف و دوره تاریخی دستخوش تغییر بوده است. نمایش تن‌پوش‌ها، پاپوش‌ها، سربندها و کلاه‌ها با آویزهایی با علائم مذهبی براساس مستندات موجود و بازسازی برخی از آن‌ها که بازگوکننده جایگاه اجتماعی کودکان و دیدگاه‌های فرهنگی در باره آنان است، از برنامه‌های پیش‌بینی شده در این تالارند.
ه) اقوام و اقلیت‌ها
در هریک از بخش‌های پیش گفته نقش و حضور اقلیت‌های ملی- زبانی- دینی را خواهیم داشت اما با توجه به غنا و زیبایی فرهنگ هریک از آن‌ها و برای ایجاد فضایی بهتر و یکپارچه مختصری از یافته‌های تاریخی در عرصه‌ی ادبیات کودکان این قوم‌ها به صورت یکجا بار دیگر در دو تالار به نمابش در می‌آیند.
۱. ادبیات محلی و قومی کودکان
ایران سرزمین پهناوری است که قوم‌های گوناگونی از شمال تا جنوب و از خاور تا باختر در آن زندگی می‌کنند این قوم‌ها بر پایه همسانی ملی- زبانی و یا ملی- زبانی- دینی شکل گرفته‌اند. این قوم‌ها در سراسر ایران زمین پراکنده‌اند. در باختر تا میانه آن آذری‌ها و کرد‌ها ساکن هستند. در شمال تپورها، گیلک‌ها تالشی‌ها و ترکمن‌ها. در میانه لرها و شاخه‌های کوچکتر آن. در جنوب عرب‌ها و در خاور سیستانی‌ها و بلوچ‌ها جای دارند. در بخش‌های گسترده‌‌ای نیز فارس‌ها با خرده فرهنگ قوم‌ها زندگی می‌کنند که هرکدام گویش و ادبیات شفاهی ویژه‌ای دارند.
این سالن، ادبیات قومی– محلی کودکان مناطق ایران را به همراه آشنایی با ویژگی‌های بومی هر منطقه ارائه خواهد کرد.
۲. ادبیات کودکان اقلیت‌های دینی ایرانی
قوم‌هایی چون زرتشتیان، ارمنیان، آسوریان و کلیمیان اگرچه از جنبه جمعیتی چندان پرشمار نیستند، به گستردگی و گوناگونی فرهنگ این سرزمین یاری بسیار رسانده‌اند. این سالن نمایانگر سیر تحول و حرکت ادبیات کودکان این اقلیت‌ها در ایران خواهد بود و برای چهره‌های برجسته و فعال در این زمینه، غرفه‌های ویژه طراحی خواهند شد.
تالار نمایش‌های ویژه و موضوعی
در این تالار مجموعه‌های ویژه‌ی دولتی و خصوصی (داخلی- خارجی) که به مناسبت‌های خاص به صورت امانی در اختیار موزه‌ی ملی- تخصصی تاریخ ادبیات کودکان ایران قرار می‌گیرد، به نمایش درخواهند آمد.
گارگاه‌ها
- کارگاه مرمت و بازسازی اسناد، منابع و اشیاء موزه
- کارگاه کتاب‌سازی برای کودکان
- کارگاه ساخت نمونه‌ی اسباب‌بازی‌های سنتی
محل موزه
موزه‌های ملی– تخصصی تاریخ ادبیات کودکان ایران با توجه به ویژگی‌های چند فرهنگی جامعه ایران در چند منطقه‌ی قومی ایران قابل اجرا خواهد بود. برای اجرای این پروژه دو شهر تهران و اصفهان پیشنهاد می‌شوند.
شهر تهران به سبب بالا بودن شمار بالقوه و بالفعل مخاطبان آن و تنوع مخاطبان و شهر اصفهان به سبب انجام فعالیت‌های دور از مرکز و دوری از مناطق زلزله خیز با ریسک بالا و به سبب پتانسیل‌های آن به عنوان یکی از اصلی‌ترین قطب‌های گردشگری و جهانگردی ایران، انتخاب شده‌اند.
مساحت کمینه هزار متر مربع و مساحت بیشینه پنج‌هزار مترمربع پیشنهاد میشود تا دسترسی به موزه از طریق وسایل نقلیه‌ی عمومی و خصوصی آسان باشد، ایجاد پارکینگ مناسب و امکان دسترسی به خطوط مخابراتی برای استفاده از فناوری‌های ارتباطی – اطلاعاتی نیز پیشنهاد میشود.
