نگاهی به تاریخ ادبیات کودکان ایران
جلد اول: ادبیات شفاهی و دوران باستان
جلد دوم: ادبیات کودکان پس از اسلام
مؤلفین: محمدهادی محمدی، زهره قایینی و همکاران در بنیاد پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان
انتشارات: چیستا
تا همین چند سال پیش هر وقت کسی می‌خواست به تاریخ ادبیات کودک و نوجوان اشاره کند، پس از نوشتن چند سطر و یاد کردن از چند اندرزنامه و چند شعر خطاب به فرزند در دوره اسلامی، به دوره مشروطیت می‌رسید و مدعی می‌شد که تاریخ ادبیات کودک و نوجوان از دوره مشروطیت شروع می‌شود.
سیروس طاهباز در یکی دو مقاله کوشش کرده بود، در سال‌های پیش از مشروطیت توقف بیشتری کند و افرادی مثل رحماندوست هم همان یافته‌ةای طاهباز را با کمی اضافات تکرار کرده بودند. همه آنچه در ذیل تاریخ ادبیات کودکان ایران می‌شد گرد آورد، چند مقاله بود که بیشتر از آن که تاریخ باشند درآمد و مقدمه‌ای بر تاریخ بودند. این نوشته‌ها، معمولاً ضمن این که به لحاظ روش شناختی مشکل داشتند با گستردگی و به طور جدی به تاریخ نپرداخته بودند.
انتشار دو جلد از «تاریخ ادبیات کودکان ایران» را در بهار ۱۳۸۰ می‌توان یک اتفاق بی‌نظیر تلقی کرد که دیر افتاده است. جلد نخستین این دوره به ادبیات شفاهی و دوران باستان و جلد دوم به دوره پس ذاز اسلام تا قرن ۱۲ هجری می‌پردازد و چنان که مؤلفان در مقدمه کتاب آورده‌اند چهار جلد دیگر از این مجموعه منتشر خواهد شد که جلد سوم دوره مشروطیت و ادبیات مکتب‌خانه‌ای را دربر می‌گیرد و دفتر چهارم، نهال ادبیات نوین کودکان را از آغاز دهه ۴۰ تا ۵۷ در بر خواهد گرفت.
این کتاب ویژگی‌‌هایی دارد که می‌تواند پشتوانه استدلال چنین ادعایی باشد:
۱.عدم وابستگی به دولت
یکی از ویژگی‌های ادبیات کودک و نوجوان وابستگی مستقیم و غیرمستقیم به دولت است، این وابستگی در بخش پژوهش جدی‌تر است. به جرأت می‌توان ادعا کرد ادبیات کودک و نوجوان حیات کم‌رمق امروزش را مدیون وابستگی به دولت است و طبیعی است که حمایت دولت، به آفت‌هایی در این نوع ادبیات منجر می‌شود.
از سوی دیگر نهادهای دولتی در امر پژوهش جدی نیستند و ناشرا با امکاناتی نظیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان خود را تا حد ناشران سودجوی بخش خصوصی تقلیل داده‌اند و به انتشار کتاب‌هایی مشغولند که بخش خصوصی در انتشار آنها ناتوان نیست.
در چنین وضعیتی انتشار کتابی پژوهشی که حاصل تلاش پژوهشگران بسیاری در پنج سال است، انتفاقی بی‌نظیر است که باید به دست‌اندرکارانش تبریک گفت. البته انتشار این کتاب به هیچ وجه از وظایف نهادهایی مثل کانون در این زمینه نمی‌کاهد.
۲.رعایت اصول علمی و پژوهشی
در این اثر بر خلاف مقالات محدود و معدودی که در زمینه تاریخ ادبیات کودکان نوشته شده، اصول علمی و پژوهشی رعایت شده است. مفاهیم تعریف شده است. از منابع معتبر بهره گرفته شده است، در تدوین نمایه‌های موضوعی و نام‌ها دقت به کار رفته است و اثر در هر دو جلد از منطق خاص و هماهنگی و انسجام پیروی می‌کند که نشان از دقت و آشنایی و تسلط دست‌اندرکاران مجموعه دارد.
این اثر را می‌توان به نحوی تاریخ فرهنگ و هنر مربوط به کودکان دانست، چرا که هم تاریخ آموزش و پرورش در آن هست، هم تاریخ کتابت، هم تاریخ تصویرگری، ضمن این که در آغاز هر فصل به تاریخ عمومی آن دوره اشاره شده است.
۳.تولید گروهی
یکی از مشکلات و ویژگی‌های پژوهش در حوزه ادبیات کودک و نوجوان، فردی بودن است. به ندرت می‌توان به پژوهشی اشاره کرد که حاصل تلاش یک گروه پژوهشی باشد. به جرأت می‌توان گفت این نخستین کار پژوهشی جدی در حوزه ادبیات کودک است که به صورت گروهی انجام شده است و در تدوین آن حدود ۲۵ نفر همکاری کرده‌اند.
۴.بررسی ادبیات کودک در زمینه‌های اجتماعی آن
یکی از ویژگی‌های پژوهش و تحقیق در ادبیات کودک، برخورد انتزاعی با آن است، به نحوی که اغلب ادبیات کودک به عنوان پدیده‌ای بی‌ارتباط با پدیده‌ها و عناصر دیگر مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
در این اثر، ادبیات کودک به عنوان پدیده‌ای مرتبط با پدیده‌های دیگر و از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. در کتاب، پس از تارسیخ عمومی هر دوره، به تاریخ آموزش و پرورش و تاریخ فرهنگ و دین در آن دوره اشاره شده و همچنین چگونگی زندگی کودک در آن دوره و تاریخ آموزش و پرورش در آن دوره بررسی شده است.
۵.کتاب‌سازی مناسب
همیشه کتاب‌های پژوهشی از کیفیتی پایین در امر کتاب‌سازی برخوردارند. در این دوره، کیفیت کتاب‌سازی بسیار بالا است. طراحی و گرافیک جلد کتاب جذاب است و تصاویر متن علاوه بر جذابیت، از فعالیتی آگاهانه و منطقی حکایت دارند. نحوه ارائه تصاویر به گونه‌ای است که می‌توان تاریخ تصویرگری کتاب را در آن به تماشا نشست. تصاویر با متن و زمان مورد بررسی ارتباط و هماهنگی دارند.
