نزدیک به هجده سال است که موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در حوزه تاریخ فرهنگ کودکی فعالیت می‌کند. کتابک گفت وگویی با فرزانه طاهری انجام داده است تا از زبان یکی از کسانی که از نخستین روزها با آن همکاری داشته با بخشی از فعالیت‌هایش آشنا شویم.
- از چه سالی همراه موسسه هستید، و در کدام بخش کار خود را آغاز کردید؟
همکاری من با موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان از سال ۱۳۷۹ با پیوستن به پروژه كتاب‌شناسی كتاب‌های كودكان و نوجوانان از ۱۳۰۰ – ۱۳۵۷ آغاز شد. این کتاب‌شناسی در سال ۱۳۸۴ با مشارکت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شد.
از سال ۱۳۸۰ تقریبا هم زمان با رسمی شدن فعالیت‌های موسسه، در مقام کتابدار و سپس سرپرست کتابخانه، همکاری خود با موسسه را به صورت تمام وقت شروع کردم و طی این سال‌ها در ساماندهی و سازماندهی کتابخانه و آرشیو موسسه با هدف ایجاد «کتابخانه تحقیقاتی» و «مرکز اطلاع رسانی فرهنگ کودکی» مشارکت داشتم.
در کتابخانه تحقیقاتی موسسه از همان سال اول با تهیه نرم‌افزار کتابخانه‌ای پارس آذرخش که از طرف آن شرکت به رایگان در اختیار موسسه قرار گرفته بود توانستیم به ایجاد یک کتابخانه جامع و منسجم سرعت بخشیم و با گردآوری، ذخیره، بازسازی و مرمت منابع اطلاعاتی برای كودكان و نوجوانان به عنوان منابع اولیه این كتابخانه از ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷ (شامل: كتاب، نشریه، نوار صوتی، صفحه گرامافون، فیلم استریپ، فیلم، ...) و جمع‌آوری و ذخیره منابع تحقیقاتی درباره كودكان و نوجوانان به عنوان منابع ثانویه، كه تمام منابع مرجع مورد نیاز را، بدون توجه به تاریخ آن، در برمی‌گیرد (شامل: كتاب، مقاله، نشریه، پایان‌نامه، سند، گزارش، عكس، نوار صوتی، فیلم، ...) به تجهیز کتابخانه بپردازیم.
از سال ۱۳۸۵ آرشیو کتابخانه تحقیقاتی موسسه با شکل گیری پروژه مطالعات کودکی گسترده‌تر شد و دامنه منابع اطلاعاتی از تنوع بیشتری همچون پوشاک کودکان، افزارهای زندگی، اسباب بازی‌ها و نوشت‌افزارها، ... برخوردار شد.
هم اکنون کتابخانه تحقیقاتی و آرشیو موسسه بیش از ۲۹۰۰۰رکورد اطلاعاتی دسته‌بندی شده دارد که همه آن‌ها از طریق نرم‌افزار جامع کتابخانه‌ایی پارس آذرخش قابل بازیابی هستند و دسترسی به بخشی از این مجموعه نیز هم اکنون به وسیله درگاه ایرانک (ایران کودکی) به صورت پیوسته برای پژوهشگران و علاقمندان به حوزه فرهنگ و ادبیات کودکان و نوجوانان امکان‌پذیر است. به جرات می‌توانم بگویم کتابخانه تحقیقاتی موسسه یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های کتابخانه‌ایی و آرشیوی در حوزه تاریخ ادبیات و فرهنگ کودکی است که اگر امکانات فضا مطالعاتی و نیروی انسانی مناسب داشته باشیم، می‌توانیم به بسیاری از پژوهشگران و دانشجویان در این حوزه خدمات اطلاعاتی بدهیم. اما خوشحالیم که به کمک پشتیبانانی همچون مدیران فهیم شرکت عمران آذرستان توانستیم این مجموعه ارزشمند را در فضایی مناسب و امن نگهداری کنیم.
در زمینه ایجاد «مرکز اطلاع رسانی فرهنگ کودکی» و اطلاع‌رسانی از طریق فضای مجازی هم باید بگویم این موضوع یکی از اهداف موسسه است که در اساسنامه موسسه نیز به آن اشاره و تاکید شده است. دست‌اندرکاران موسسه اعتقاد داشتند، اگر ادبیات كودكان ایران می‌خواهد دوره بلوغ و حرفه‌ای شدن خود را به شكل درستی به سرانجام برساند چاره‌ای ندارد كه از فناوری‌های نو برای دسترسی گسترده و توده‌ای استفاده كند. به همین دلیل محور راهبردی گسترش ادبیات كودكان را در آینده، انفورماتیكی كردن ادبیات كودكان ایران قرار دادند تا با گذاردن اطلاعات در شاهراه اینترنتی در سطح ملی و فراملی مورد استفاده قرار گیرد. در مرحله اول چند طرح را كه اطلاعات اولیه آن بالقوه در موسسه موجود بود در قالب استفاده از فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی تعریف کردند. که سایت موسسه، بانک اطلاعات ادبیات کودکان، کتابک و موزه مجازی از آن جمله بود.
از آنجایی که پایان‌نامه تحصیل من به راهنمایی زنده یاد دکتر عباس حری در زمینه ایجاد بانک‌ها اطلاعاتی بود و به این حوزه علاقه‌مند بودم، در سال ۱۳۸۴ پیشنهاد ایجاد بانک اطلاعات فرهنگ و ادبیات کودکان ایران را با مدیریت موسسه مطرح کردم که خوشبختانه مورد موافقت قرار گرفت و به عنوان مدیر ساختار اطلاعاتی این بانک اطلاعات، با پروژه همکاری کردم. این بانک اطلاعات با ۱۴ پایگاه (کتاب، نشریه، مقاله، پایان نامه، سند، عکس، گزارش و جزوه، سرگذشت‌نامه، ناشران، جایزه‌های ادبی، حقوق کودک، تصویر کتاب و نشریه، نهادها، گنج‌واژه (تزاروس) با بارگزاری بیش از سیزده هزار رکورد اطلاعاتی در آبان ۱۳۸۵راه‌اندازی شد و پس از یک دوره کاری و بررسی برآیند کار در اهداف و چشم‌اندازهای آن، در سال ۱۳۹۰بازبینی شد و با افزودن چهار پایگاه اطلاعاتی (صفحه و نوار کاست، پوستر، نمایش و فیلم) به آن کامل‌تر شد و به عنوان بخش پایگاه داده‌ها سایت ایرانک به کار خود ادامه داد.
از سال ۱۳۸۴در تهیه محتوای اطلاعاتی سایت کتابک نیز همکاری داشتم و از اعضا گروه کتابداری این سایت بودم.
پس از آن در سال ۱۳۸۹ پروژه موزه مجازی تاریخ فرهنگ کودکی در موسسه در دستور کار قرار گرفت که تکمیل‌کننده بانک اطلاعات فرهنگ و ادبیات کودکان ایران بود. در این پروژه هم جزء گروه ترسیم ساختار اطلاعاتی و بارگزاری اطلاعات روی سایت ایرانک بودم. موزه مجازی در آبان ۱۳۹۱ به سایت ایرانک اضافه شد و تاکنون بیش از ۵۰۰۰ رکورد اطلاعاتی برای بارگزاری در این سایت آماده شده است.
- اولین و مهم‌ترین پروژه موسسه پروژه «تاریخ ادبیات کودکان ایران» بود که پیش طرح آن در سال ۱۳۷۵ در موسسه به تصویب رسید و از سال ۱۳۷۶ کار نگارش مجموعه کتاب‌های مرجعی به همین نام آغاز شد. شما در این پروژه همکاری داشتید؟
بله، از سال ۱۳۸۰ همزمان با کار در کتابخانه که در ارتباط کامل با گروه نویسندگان و پژوهشگران این پروژه بودم، با گروه‌های جست‌وجوی اطلاعات، منابع و مراجع، نمایه‌سازی این کتاب مرجع همکاری داشتم. پس از پایان کار این پروژه در سال ۱۳۸۵ و انتشار کتاب‌های «تاریخ ادبیات کودکان ایران»، در تهیه فایل اصلاحات و ویرایش کتاب‌های تاریخ با گروه همکاری دارم. مدارک و اطلاعات بسیاری در این حوزه در طول این سال‌ها به مجموعه کتابخانه تحقیقاتی اضافه شده است که جملگی تکمیل‌کننده یافته‌های پیشین و یا تصحیح‌کننده تاریخ برخی رویدادها و منابع است. از این منابع فهرستی به تفکیک دوره تاریخی تهیه شده است تا در ویرایش کتاب‌های تاریخ ادبیات کودکان مورد استناد ویراستاران قرار گیرد. البته برخی اشتباه‌های تایپی و اطلاعات تکمیلی مختصر در تجدید چاپ‌های جدید این کتاب پیاده شده‌اند.
- دومین پروژه کلان موسسه طرح «مطالعات کودکی» است، در این پروژه که هم اکنون در دستور کار موسسه است هم حضور دارید؟
خوب ما کتابداران طبیعا چون در کتابخانه مشغول به کار هستیم به نوعی وارد پروژه‌های پژوهشی موسسه هم می‌شویم. در این پروژه که کار استخراج اطلاعات آن از سال ۱۳۸۵ شروع شد، من در استخراج داده‌های کتابخانه‌ایی، شناسایی، گردآوری و سازماندهی اشیا مرتبط با زندگی کودکان ( پوشاک کودکان، اسباب‌بازی‌ها، افزارهای زندگی و نوشت‌افزارها)، گفت‌وگو با برخی از دست‌اندرکاران فرهنگ کودکی، حرف و مشاغل مرتبط با زندگی کودکان و مردم عادی شهر و روستا با موضوع تاریخ فرهنگ کودکی و دوران کودکی، شرکت در نشست‌های تخصصی و کنفرانس‌های مرتبط، برگزاری کارگاه‌های آموزشی همکاری داشتم.
- در حال حاضر پروژه مطالعات کودکی موسسه در چه مرحله‌ای است؟
بیش از ۸۰ درصد از کار استخراج داده‌ها از منابع کتابخانه‌ایی (کتاب، سند، مقاله، گزارش، عکس، ...) به پایان رسیده، بخشی از گفت‌وگوها با کارشناسان باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و فرهنگ کودکی انجام شده است، بسیاری از اشیاء مرتبط با زندگی کودکان ایران در موزه‌های ایران و جهان شناسایی شده است. اطلاعات استخراج شده به تفکیک موضوع و دوره تاریخی مرتب شده است و کار تحلیل داده‌ها از سال پیش آغاز شده است.
- در حال حاضر گروه مطالعاتی چند نفر است؟ چند نفر دارند روی این مبحث کار می کند؟
من و خانم مهرزاد یزدیان، کارشناس ارشد کتابخانه، روی استخراج اطلاعات و ساماندهی آن‌ها کار می‌کنیم، خانم فرزانه جمالی نیز در استخراج اطلاعات کتابخانه‌ایی همچنان همراه ما هستند. آقای محمدهادی محمدی و خانم زهره قایینی هم روی تحلیل داده‌ها کار می‌کنند و البته به تناسب موضوعات مطرح شده در پروژه از نظرات و تجربیات کارشناسان و استادان نیز بهره می‌گیریم.
- راه‌اندازی موزه از بخش‌های بسیار مهم برای موسسه است. می‌شود درباره کار خودتان در این زمینه بیشتر بگویید؟
پیش از پیوستن من به موسسه کار شناسایی و گردآوری نخستین بخش منابع موزهایی مرتبط با تاریخ ادبیات کودکی در ایران با پروژه کتاب‌های «تاریخ ادبیات کودکان ایران» کلید خورده بود که شامل مواد نوشتاری (کتاب‌های چاپ‌سنگی، سربی، چاپی، نشریات قدیمی کودکان، دست‌نوشته های دست‌اندرکاران ادبیات کودکان، مواد دیداری شنیداری (صفحه‌های گرامافون، نوارهای کاست، عکس‌ها، ....) بود. با شروع به کار من در موسسه چون مسئولیت کتابخانه تحقیقاتی و پس از آن آرشیو موزه را بر عهده داشتم و در دو پروژه مهم موسسه یعنی «تاریخ ادبیات کودکان ایران» و «مطالعات کودکی» جز گروه استخراج داده‌ها بودم، در روند کار شناسایی، گردآوری و تهیه شناسنامه‌های اطلاعاتی برای مواد و اشیا موزه قرار گرفتم و به دلیل سرپرستی اجرایی ۶ نمایشگاه – موزه از سال۱۳۹۰ به بعد، که با رویکرد موزه همکنشانه (تعاملی) در ارتباط با مخاطب کودک و نوجوانان و رویکرد راهنما – پژوهشگر در ارتباط با مخاطب بزرگسال برگزار شد، موفق شدیم با گفت‌وگو با کارشناسان، دست‌اندرکاران فرهنگ کودکی و مردم علاقه‌مند به این حوزه موضوعی بخش‌هایی از اطلاعات گردآوری شده را تکمیل کنیم، بیش از ۲۰۰ ساعت گفت‌وگوی ضبط شده در باره تاریخ فرهنگ کودکی با بازدیدکنندگان مطلع از نمایشگاه – موزه‌های موسسه داشتیم. در این مسیر بسیاری از بازدیدکنندگان از نمایشگاه –موزه‌های موسسه ابراز تمایل کردند تا با اهدا اشیا دوران کودکی خود به تکمیل مجموعه موزه کودکی کمک کنند، بیش از ۵۰۰ شی در این نمایشگاه موزه‌ها به مجموعه اهدا شد. برخی از بازدیدکنندگان نیز برای کمک به پروژه مطالعات کودکی و ایجاد موزه دائمی به عنوان پشتیبان به ما پیوستند.
من و همکارانم به تجربیات خوبی در حوزه برپایی موزه‌های کودکی رسیدیم که موزه را تبدیل به فضایی مناسب و تعاملی برای فعالیت‌های فرهنگی- آموزشی با کودکان و نوجوانان می‌کرد. تمامی این تجربه‌ها به صورت گزارش، عکس و فیلم ثبت شده‌اند.
با هدف غنی کردن مجموعه موزه چه به لحاظ تاریخی، جغرافیایی و نوع منابع و اشیا، سفرهای بسیاری به شهرها و روستاهای ایران داشتیم و ضمن بازدید از موزه‌های باستان‌شناسی و مردم‌شناسی این شهرها با بسیاری کهنسالان بومی که از میراث‌داران فرهنگ شفاهی حوزه کودکی به شمار می‌آمدند، گفت وگو کردیم و با آن‌ها نخستین بار در تابستان ۱۳۸۹ به بازسازی نمونه‌های قدیمی عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌های پرداختیم و با خریداری برخی از میراث کودکی که هنوز در خانواده‌ها و یا بازار قدیم شهرها بود، تلاش کردیم مجموعه‌ای از پوشاک و افزارهای مرتبط با زندگی کودکان را گردآوری کنیم، تا بتوانیم نمایی کامل‌تر و جامع‌تر از دوران کودکی کودک ایرانی داشته باشیم.
شرایط اهدا اشیا به موزه چیست؟
اشیا اهدایی می‌تواند از میان تمامی اشیا مرتبط با زندگی کودکان و نوجوانان از قدیمی‌ترین ایام تا سال ۱۳۵۷ باشد، که شامل کتاب‌های خواندنی، کتاب‌های درسی، نشریه‌های کودکان و یا نشریاتی که صفحه و یا ستون کودکان داشتند، عکس‌های کودکان به ویژه عکس‌های دوره قاجار و پهلوی اول، نوارهای کاست، صفحه‌های گرامافون، افزارهای زندگی، اسباب‌بازی‌ها، پوشاک کودکان، نوشت‌افزارها، نامه‌ها و اسناد، .... باشد.
گاه کسانی اشیایی از میراث فرهنگ کودکی خود یا پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های خود را در اختیار دارند که مایل نیستند آن را به موزه کودکی اهدا کنند، اما عکس، اطلاعات و یا اسکن آن را می‌توانند برای ثبت در موزه مجازی در اختیار موسسه قرار دهند و یا برای نمایش‌های موردی و کوتاه مدت در اختیار موسسه بگذارند، تا آن‌ها نیز بتوانند از طریق موزه مجازی و یا برگزاری نمایشگاه – موزه‌های کودکی سهمی در اطلاع‌رسانی درباره میراث فرهنگ کودکی داشته باشند و موسسه نیز بتواند گامی مثبت در حفظ میراث فرهنگ کودکی و فرهنگ‌سازی در این زمینه بردارد.
- در باره نمایشگاه- موزه‌های تاریخ فرهنگ کودکی بگویید؟
موسسه از سال ۱۳۸۱ تا کنون با به نمایش گذاردن دستاوردهای پژوهشی دو طرح بزرگ پژوهشی خود در قالب ۱۵ نمایشگاه- موزه تاریخ فرهنگ کودکی همه علاقه‌مندان به این حوزه موضوعی و کودکان و نوجوانان را در جریان روند شکل‌گیری دوران کودکی از باستان تا روزگار نو قرار داده است. در واقع موسسه طی این سال‌ها حاصل پژوهش‌های خود را در قالب کتاب، پایگاه داده‌های ایرانک و نمایشگاه موزه‌های کودکی به همه علاقه‌مندان به ویژه کودکان و نوجوانان اطلاع‌رسانی کرده‌اند و شاید بتوان گفت اطلاع‌رسانی از طریق برپایی نمایشگاه –موزه‌ها لذت بخش‌ترین و جالب‌ترین نوع اطلاع‌رسانی است، و ما توانستیم با کودکان امروز و کودکان دیروز روایت کودکی ایران زمین را در میان بگذاریم. اینکه کودکان چه می‌پوشیدند، در چه بسترهایی می‌خوابیدند، با چه اسباب‌بازی‌هایی بازی می‌کردند، چه کتاب‌هایی می‌خواندند، چه نوشت‌افزارهایی داشتند، چه دروسی می‌خواندند و کارنامه‌های تحصیلی آن‌ها چگونه بوده، حتا فضای مکتب‌خانه‌ها و کلاس‌های درس آن‌ها از چه امکاناتی برخوردار بوده، چه کسانی بر زندگی آن‌ها تاثیر گذاردند، و بسیاری اطلاعات دیگر.
من از پنجمین نمایشگاه موسسه با عنوان «تماشاگه تاریخ ادبیات كودكان ایران» در شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی كتاب تهران (۱۴-۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۲) به عنوان تهیه‌کننده زیرنویس تابلوها و یکی از راهنمایان نمایشگاه به گروه نمایشگاهی موسسه پیوستم. پس از آن از نمایشگاه دهم در مقام مسول اجرایی و نماینده موسسه با گروه نمایشگاهی موسسه همراه بودم که شامل نمایشگاه‌ها- موزه‌هایی در تهران، قزوین و اصفهان بودند. آخرین نمایشگاه موزه ما که به مدت ۶ ماه در باغ موزه نگارستان دانشگاه تهران برگزار شد، نمایشگاه- موزه «تاریخ فرهنگ کودکی» از اول دی ماه ۱۳۹۲ تا ۳۱ خرداد ۱۳۹۳ بود که سبب عملکرد مثبت موسسه در حوزه‌های مخاطب، پژوهش، آموزش و بازدیدکنندگان، از سوی کمیته ملی موزه‌ها (ایکوم)، در بخش خصوصی، به عنوان موزه برتر شناخته شد.
پس از برگزاری موفق پانزدهمین نمایشگاه –موزه، برای ثبت مجموعه منحصر به فرد آرشیو موسسه، به عنوان یک مجموعه میراث فرهنگی اقدام کردم که در سال ۱۳۹۴ با ارایه شناسنامه و تصاویر منابع و اشیا کتابخانه تحقیقاتی و آرشیو موسسه موفق به دریافت مجوز مجموعه‌داری از سازمان میراث فرهنگی شدیم.
و البته سال‌هاست به عنوان نماینده موسسه برای ایجاد موزه دائم کودکی با بسیاری از افراد حقیقی و حقوقی، سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی، آموزشی و خدماتی گفت‌وگو می‌کنم تا ضمن فرهنگ‌سازی و تاکید بر اهمیت برپایی چنین فضاهای فرهنگی برای کودکان و نوجوانان و خانواده‌های آن‌ها به ویژه در کلان شهری همچون تهران که از سال ۱۳۸۵ شهر دوستدار کودک هم نامیده شده، برنامه‌ریزان و سیاستگذاران فرهنگی را تشویق به ایجاد و توسعه چنین فضاهایی کنیم. به نظرم این بخش از فعالیت‌هایم در موسسه بیشتر به کابوسی وحشتناک می‌ماند، اما هنوز هم امیدوارم پیش از بازنشستگی از این کابوس خارج شوم و جانشین من بتواند تمام انرژی خود را بر فرآیند ساماندهی و سازماندهی دستاوردهای اطلاعاتی در این حوزه و اجرای برنامه‌های عالی در موزه دایم تاریخ فرهنگ کودکی برای کودکان و نوجوانان و خانواده‌های آن ها بگذارد.
- از نگاه شما موسسه چه تفاوت‌هایی با سازمان‌های غیردولتی یا دولتی که در این زمینه‌ها کار می‌کند، دارد؟
بنیان پژوهشی، فعالیت‌های موسسه که با نگاه به گذشته تاریخی و نیاز روز جامعه شکل می‌گیرد، که ما آن را حتا میان راهنمایان نمایشگاه – موزه‌های موسسه نیز تسری داده بودیم، و فراگیر بودن این نوع نگاه به تمامی بسترهای مرتبط با حیات ادبی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، سیاسی، ... کودکان و نوجوانان ایران زمین، فعالیت موسسه را از دیگر سازمان‌های دولتی و غیردولتی که در این زمینه کار می‌کنند متفاوت می‌کند.
جزییات زیادی در تعیین جایگاه کودکان و نوجوانان ایران در طول تاریخ موثر بوده‌اند، راه‌های درست و نادرست زیادی طی شده است، کوشندگان حقیقی و حقوقی بسیاری با برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های مستقیم و غیرمستقیم خود در ثبت مفهوم آنچه که ما آن را امروز فرهنگ کودکی، کودک ایرانی می‌نامیم نقش داشته‌اند، موسسه همیشه در تلاش بوده تا به اطلاعاتی مستند در تمام این زمینه‌ها دست یابد و با اطلاع‌رسانی دستاوردهای پژوهشی خود در قالب انتشار کتاب و مقاله، نشست‌های تخصصی، نمایشگاه – موزه‌ها و اطلاع‌رسانی از طریق پایگاه‌های داده‌ها در فضای مجازی به علاقه‌مندان این حوزه موضوعی، نقشی در ترسیم کامل و مستند دوران کودکی داشته باشد.
فکر می‌کنم این خط مشی موسسه که جامعه پژوهشی هم در طول ۱۷ سال گذشته شاهد به ثمر رسیدن بسیاری از اهداف و تعهدات پیش فرض مندرج در اساسنامه موسسه بوده، شاهدی باشد بر این مدعا که موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان سهمی مهم و موثر در روشنگری تاریخ فرهنگ دوران کودکی ایران زمین از دوره باستان تا روزگار نو، نه در حرف بلکه در عمل داشته است و البته سهمی بسیار در تولید ملی محتوای علمی و پژوهشی مستند، برای جامعه پژوهشی تا خوراک بسیاری از طرح‌های پژوهشی مرتبط با این موضوع باشد. امیدواریم دانشجویان بیش از همه از این بستر پژوهشی فراهم شده بهره ببرند.
