تازه‌های آموزک

در فرهنگ ایرانی، کودکان همیشه جایگاه خاصی در خانواده دارند. توجه به تربیت و مراقبت شبانه روزی از آنها به حدی جدی و دارای اهمیت است که بویژه این روزها گاه توجه به آسایش و راحتی کودکان تمام روابط در نظام خانواده را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با این همه چرا اغلب نارضایتی از تربیت فرزندان در میان خانواده‌ها مشهود است و والدین گمان می‌کنند با وجود همه تلاش و احساس مسئولیت و تعهدی که در قبال فرزندانشان دارند، باز هم آنچه حاصل می‌شود برایشان رضایتبخش نیست. این موضوع به باور بسیاری از کارشناسان تعلیم و تربیت شاید ریشه در نوع نگاه مردم و خانواده‌ها به اصولی دارد که در تربیت کودکان باید مورد توجه قرار بگیرد.

ایجاد رابطه محبت آمیز میان کودک و والد، در کنار هم شکل می‌گیرد. برای ایجاد پیوندی درست و رابطه‌ای صحیح نوزاد متولد شده نیاز دارد علاوه بر اینکه در کنار مادر رشد کند، پدر را نیز در کنار خود احساس کند. از این رو مادران شاغل نیاز دارند که در دوران مرخصی زایمان از سوی همسران خود بیشتر حمایت عاطفی شوند تا کودکان با رشد جسمانی و روانی بهتری پرورش پیدا کنند. مهم‌ترین دوره رشد شخصیتی کودک از آغاز تولد تا یک سالگی ذکر شده است که در این دوران کودک به جست وجوی محیط پیرامون و اطرافیان خود می‌پردازد.

کسانی که در این بازهٔ سنی قرار می‌گیرند در اصل بین دو فاز کودکی و نوجوانی قرار دارند. نه آن‌قدر کودک هستند که شکنندگی آن دوران را داشته باشند و نه آن‌قدر نوجوان هستند که به اعتمادبه‌نفس دوران نوجوانی و میل به فاصله گرفتن از خانواده رسیده باشند. این دوره از زندگی را به‌هیچ‌عنوان نباید با نوجوانی یکسان در نظر گرفت. کودکانی که در این مرحله قرار می‌گیرند به دنبال نشانه‌هایی حتی کوچک دال بر انعطاف‌پذیری بیشتر از طرف والدینشان هستند (آزادی عمل بیشتر در مورد تماشای تلویزیون، خروج از منزل، اتاق‌خواب و ...) اما هنوز به مرحله‌ای نرسیده‌اند که شخصیت خود را در برابر خانواده قرار دهند.

تشویق کودکان به حرف زدن و کاهش نابرابری‌های زبانی از اهداف اصلی چندین پژوهشی است که در مهدکودک‌ها و پیش‌دبستانی‌های فرانسه انجام‌شده است. بعضی از این راهکارها می‌توانند تبدیل به الگویی برای پیروی شوند. بنیاد ترقی‌خواه تِرا نُوا (۱)، در گزارشی که اخیراً منتشرشده از طرح افزایش پژوهش‌ها در مهدکودک‌ها و پیش‌دبستانی‌ها حمایت کرده است. ایجاد انگیزه‌های زبانی، پیشگیری زودهنگام از تأخیرهای زبانی و افزایش تعاملات والدین با این مراکز از اهرم‌های پیشرفت تحصیلی کودکان و ارتقاء تساوی شانس‌های تحصیلی است.

هر خانواده‌ای در ارتباط با فرزندان شیوه خاص تربیتی خود را دارد. کودکان براساس اینکه در سال‌های اولیه زندگی چگونه تربیت شوند و آموزش ببینند، سبک خاص رفتاری پیدا می‌کنند. این سبک رفتاری، الگویی تقریباً ثابت و دایمی برای آنها به وجود می‌آورد و تعیین کننده نحوه ارتباطات و برخوردهای آنان نیز هست. یکی از سبک‌های غلط رفتاری کودکان، ناتوانی در ایجاد و برقراری رابطه سالم با همسالان است؛ یعنی کودکانی وجود دارند که راه‌های برقراری ارتباط سالم را نمی‌دانند. این گروه از کودکان گاه تحت عنوان «کودکان لوس» نامگذاری می‌شوند. 

امروزه به‌خوبی این مسئله برای ما به اثبات رسیده که تمایل کودکان به سیر کردن در دنیایی خیالی و یا تمارض به انجام کارهای مختلف به علت عدم توانایی ایشان در فرق‌گذاری بین خیال و واقعیت و دنیای خیالی یا واقعی نبوده و در برابر نشان‌دهندهٔ ظرفیت بسیار بالای ایشان در یادگیری است. درواقع کودکان زمان بسیار زیادی را به بازی کردن و سیر کردن در دنیایی خیالی می‌گذرانند. ایشان اما به‌خوبی می‌دانند که در حال بازی کردن هستند حتی باوجوداینکه بعضاً این کار را با چنان تمرکزی انجام می‌دهند و احساساتی واقعی در حین آن از خود بروز می‌دهند که مراتب تعجب ما را فراهم می‌کنند.

دیده می‌شود که والدین شیوه‌های متفاوتی را برای ارتباط با کودکان خود به کار می‌برند. این شیوه‌های مختلف مطمئناً نتایج مختلفی را به بار می‌آورند و از این لحاظ که آیا ارتباط مناسبی هستند یا خیر، قابل بحث می‌باشند. با اینکه هر یک از والدین می‌توانند روش‌های متعددی در این زمینه داشته باشند، اما همه آنها را در چهار دسته می‌توان طبقه بندی کرد. این دسته بندی بر اساس دو ویژگی مهم در ارتباط با کودک (محبت و قاطعیت) صورت می‌گیرد.

در برخی موارد والدین برای آموزش‌های مختلف به فرزندانشان عجله می‌کنند. این مسئله مسلماً نتایج و تاثیراتی بر کودک خواهد گذاشت که ممکن است بلافاصله دیده نشود، اما به هر حال غیر قابل انکار است. به عقیده روانشناسان و صاحب نظران تربیت کودک، برنامه ریزی دقیق برای بچه مثل اینکه او باید در فلان موقع بایستد یا راه برود، کی صحبت کند و ... اصلاً مورد تأیید نیست. به علاوه بسیاری از والدین به محض اینکه با مشاهده کمی تأخیر در این باره بشدت نگران می‌شوند باید به آنها یادآور شویم که همه ما انسان‌ها رشد یکسان و مشخصی نداریم، متاسفانه در این میان گاه والدین به بچه‌ها آموزش‌هایی می‌دهند که اصلاً متناسب او نیست.

اگر شما هم مادر شاغلی هستید و با رسیدن فصل تابستان، مدرسه فرزندتان تعطیل شده به احتمال زیاد اکنون به دلیل تغییر برنامه روزانه خود سردرگم شده‌اید چرا که از سویی دوست دارید کنار فرزندانتان در خانه باشید اما از طرفی هم ترجیح می‌دهید فارغ از دغدغه‌ها و هیاهوی سال تحصیلی و مسائل مربوط به مدرسه فرزندانتان به کار بپردازید.

یکی از مشکلات تربیتی در جامعه امروز ما، وابستگی بیش از حد فرزندان به والدین است که تجربه آن در سنین بزرگسالی و حتی پس از تشکیل یک زندگی مستقل گریبانگیر افراد می‌شود. به طوری که فرزندان پس از جدایی از والدین، قادر به کنار آمدن با زندگی جدید خود نبوده و از اعتماد به نفس کافی برای اداره یک زندگی مستقل بهره مند نیستند. محققان بزرگترین عامل بروز این مشکل را استفاده نکردن از شیوه‌های صحیح تربیتی و حمایت و دخالت بیش از اندازه والدین در سنین رشد شناختی و هیجانی کودک، می‌دانند.

برخی از بچه‌ها و البته خانواده‌های‌شان علاقه وافری به نگهداری از حیوان خانگی از خود بروز می‌دهند و خوششان می‌آید با حیوانات بازی کنند. در این میان پدر و مادر نمی‌دانند بهترین روش کدام است و آیا می‌توان هم حیوان خانگی داشت و هم کودک سالمی داشت! بعضی اوقات پافشاری پدر و مادر و برخورد سختگیرانه نسبت به این مسئله اثرات بدی را در پیش خواهد داشت. نکته مهم این است والدین باید با صبوری و آرامش تلاش کنند با فرزندشان به تفاهم برسند و ابعاد گوناگون این مسئله را بررسی کنند.

شاید در نظر بسیاری از والدین بزرگ‌ترین دغدغه و حتی مهم‌ترین درخواست از فرزند، درس خواندن باشد، اگرچه اهمیت این موضوع یعنی موفقیت در تحصیل بر کسی پوشیده نیست اما باید بپذیریم که درس خواندن همه زندگی فرزندان نیست و آن‌ها باید بتوانند در هر دوره‌ای از زندگی و در مواجهه با هر موقعیت و بحرانی گلیم خود را از آب بکشند، اما برای این که فرزندانمان بتوانند به خوبی از پس مسئولیت‌های خود در زندگی برآیند باید از دوران کودکی حس مسئولیت پذیری را در آنان تقویت کرد.

برخی از بچه‌ها و البته خانواده‌های‌شان علاقه وافری به نگهداری از حیوان خانگی از خود بروز می‌دهند و خوششان می‌آید با حیوانات بازی کنند. در این میان پدر و مادر نمی‌دانند بهترین روش کدام است و آیا می‌توان هم حیوان خانگی داشت و هم کودک سالمی داشت! بعضی اوقات پافشاری پدر و مادر و برخورد سختگیرانه نسبت به این مسئله اثرات بدی را در پیش خواهد داشت. نکته مهم این است والدین باید با صبوری و آرامش تلاش کنند با فرزندشان به تفاهم برسند و ابعاد گوناگون این مسئله را بررسی کنند.

این روزها و در ایام تعطیلات، فرصت تماشای تلویزیون برای بچه‌ها به حداکثر می‌رسد. کودکان و نوجوانان این دوره ترجیح می‌دهند بیشتر ساعات روزهای گرم و طولانی تابستان را جلوی تلویزیون بگذرانند. چه مشغول بازی‌های ویدئویی باشند و چه مشغول تماشای برنامه‌ای خاص. بارها و بارها شما در مورد اثرات منفی تلویزیون شنیده‌اید؛ اما به واقع، همه چیز در ارتباط با تلویزیون منفی نیست و این وسیله جنبه‌های مثبت هم دارد. این ماییم که باید در استفاده از آن دقت کنیم. تلویزیون می‌تواند سرگرم کننده و آموزش دهنده هم باشد، دنیای جدیدی را به کودکان نشان دهد و فرصتی باشد برای سفر به نقاط مختلف دنیا تا آنها در مورد فرهنگ و آداب و رسوم مختلف سایر نقاط دنیا نیز اطلاعاتی کسب کنند.

 پول توجیبی، هر چند اندک، نه تنها به کودک احساس استقلال می‌بخشد، بلکه به او می‌آموزد که چگونه تصمیم گرفته و پولی را که از آن او است خرج کرده و یا پس انداز کند؛ والدین با پرداخت پول توجیبی به فرزندان، می‌توانند اهمیت و ارزش پول، مفهوم صرفه جویی، اهمیت کار کردن، همیاری، لذت بردن و مدیریت دخل و خرج را به فرزندشان القا کنند و به این وسیله او را برای دنیایی که در انتظار اوست آماده کنند؛ زیرا مفهوم سرمایه و پول زمانی برای کودکان معنای حقیقی می‌یابد که کودک با داشتن پول توجیبی برای خرید یا پس انداز اقدام کند.

پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها دوست دارند و گاهی مجبور می‌باشند ساعات زیادی با نوه‌هایشان تنها باشند و از آنها مراقبت کنند. حتماً قبول دارید که ارتباط بین نوه‌ها و پدربزرگ و مادربزرگ، ارتباطی بسیار صمیمی و نزدیک است. پدر و مادرهای دیروز، نوه‌ها را بخشی از وجود خودشان می‌دانند و به همین دلیل از صمیم قلب آنها را دوست دارند و با رضایت خاطر از آنها مراقبت می‌کنند. اگر فرزندان شما مجبورند بخش عمده‌ای از روز را در محل کار خود سپری کنند، با سپردن فرزندان خود به شما، اطمینان خاطر دارند که کودکان در محیط خانواده و تحت نظارت شما در امنیت هستند.

در یک بررسی سطحی، انسانی به دنیا می‌آید، اما چگونه؟ ازدواج، زایمان، گریه کودک و شادمانی والدین، اما به راستی به دنیا آوردن یک انسان جدید و تجهیز و تدارک او برای زندگی پرهای و هوی امروزی و جهانی که رفته رفته هرچیزی به صورت یک موضوع علمی درمی آید درست و کافی است؟ مسئله مهم در این میان ارزش و موجودیت کودک به عنوان تداوم دهنده انسان است و به همین جهت شناخت کودک و چگونگی برخورد با مسائل جسمی او از زمان شکل گیری تا زمان تولد و پس از آن و حتی گریه نوزاد و لبخندی که برای مادر به لب می‌آورد، علاقه‌ای که نشان می‌دهد و ... می‌بایستی از دیدگاه علمی و با روش‌های منطقی بررسی شود.

تابستان یعنی هوای گرم، یعنی روشن شدن کولرها و پنکه‌ها، یعنی تفریح و استراحت، یعنی تعطیلی مدرسه‌ها، یعنی سفر و... تابستان یعنی گذراندن روزهای طولانی زیر آفتاب داغ. انگار روزهای طولانی تابستان با بقیه روزها و ماه‌ها فرق دارد؛ نه فقط برای دانش‌آموزان که برای تمام افراد، همه آنهایی که برای سه ماه تابستان برنامه‌های متفاوتی طرح می‌کنند و می‌خواهند این فصل را به شکل دیگری بگذرانند.

بچه دار شدن، تصمیم مهمی است که نباید آن را دست کم بگیرید. داشتن یک نوزاد کوچولو می‌تواند جالب و مفرح باشد؛ حتی می‌تواند برخی نیازهای درونی شما را ارضا کند، به نحوی که قبل از بچه دار شدن شاید تصور آن را هم نمی‌کرده‌اید. این نکته را هم باید در نظر بگیرید که تأخیر در فرزند دار شدن عواقب بدی برای بانوان دارد، برای مثال با بالارفتن سن زنان، بارداری برای آنها خطرناک‌تر می‌شود و از سوی دیگر با گذشت زمان اختلاف سنی میان والدین و فرزندان نیز آنقدر زیاد می‌شود که دیگر قادر به درک یکدیگر نیستند و حتی ممکن است زن و شوهر نیز با وجود میل شدید به اولاد دار شدن و تشکیل خانواده‌ای بزرگ و منسجم در سال‌های نخست زندگی پس از مدتی دیگر حال و حوصله پرورش و تربیت فرزندی را نداشته باشند.

اوقات فراغت زمانی است که متعلق به فرزند شماست از این رو کودک باید بتواند به کارهایی بپردازد که به آن‌ها علاقه‌مند است با این حال برنامه ریزی برای استفاده از این زمان ارزشمند بدون نظارت و همراهی بزرگسالان امکان پذیر نیست. در ادامه به برخی از مهم‌ترین نکاتی که باید در تنظیم اوقات فراغت به آن‌ها توجه کرد، اشاره می‌شود. در روزهای تعطیل که کودک از ارائه تکالیف و پیروی از برنامه روزمره سال تحصیلی فراغت دارد باید از فرصت استفاده کرد و به انتقال ارزش‌ها و دانشی به کودک بپردازید که در دیگر زمان‌ها به علت محدودیت زمانی قادر نبوده‌اید برای آن وقت کافی اختصاص دهید.